Η λατρεία του Αγίου Σπυρίδωνα στη Λευκάδα (τέλη 17ου-αρχές 20ού αιώνα)

(ΛΕΥΚΑΔΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ – Τόμος 2)

Π. Ηλίας Καραλής: Διδάσκων Τμήματος Κοινωνικής Θεολογίας και Χριστιανικού Πολιτισμού ΑΠΘ

(ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ)

… Η ανάπτυξη της λατρείας του Αγ. Σπυρίδωνα στη Λευκάδα δύναται να παρατηρηθεί και από την ανοικοδόμηση ναών αφιερωμένων στο πρόσωπό του. Ο πρώτος ναός επ’ ονόματι του Αγ. Σπυρίδωνα ανοικοδομείται στο κέντρο του νεοσύστατου οικισμού της Αμαξικής το 1684,(80) απέναντι από τον οποίο το 1723 η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία αποφάσισε να ανοικοδομήσει ναό επ’ ονόματι του προστάτου της Βενετίας Αγ. Μάρκου.(81)

 Η επιλογή της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας να ανεγείρει ναό στο συγκεκριμένο σημείο στο πλαίσιο κάλυψης των θρησκευτικών αναγκών των πιστών της που ανέρχονταν το 1710 στη Λευκάδα στους 500 πιστούς(82) αλλά και του πιθανού θρησκευτικού ανταγωνισμού της, αποδεικνύει ότι ο ναός του Αγ. Σπυρίδωνα συγκέντρωνε έναν μεγάλο αριθμό Ορθόδοξων πιστών της Λευκάδας. Με τον Άγ. Σπυριδώνα και τον συγκεκριμένο ναό στην πλατεία της Αμαξικής συνδέθηκε και η επέτειος της ιστορικής Φιλαρμονικής της Λευκάδος που φέρεται να ιδρύθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα. Σύμφωνα με καταστατικού του 1852 και συγκεκριμένα με το άρθρο 26, οριζόταν ως επέτειο η εορτή του Αγ. Σπυρίδωνα τη 12η Δεκεμβρίου.(83) Η επιλογή της ημέρας έγινε λόγω της προφορικής παράδοσης ότι η πρώτη δημόσια εμφάνιση της μπάντας έγινε ανήμερα του Αγ. Σπυρίδωνα.

 Κατά τη δική μας άποψη θεωρούμε ότι επιλέχθηκε ο εν λόγω Άγιος λόγω της ιδιότητάς του ως ιατήρας των παθήσεων των αυτιών, κύριο όργανο της πρόσληψης του ήχου και της μουσικής. Αν και το παραπάνω ίσως αποτελεί εικασία, είναι γεγονός ότι η σύνδεση εορταστικής επετείου της Φιλαρμονικής Εταιρείας Λευκάδος με τον Άγ. Σπυρίδωνα και τον ναό του συνέχισε στα επόμενα χρόνια(84) και διατηρείται έως και σήμερα.(85)

 Στην ευρύτερη περιοχή της νήσου, τον 18ο αιώνα ανοικοδομούνται οχτώ επιπλέον ναοί αφιερωμένοι στον Άγ. Σπυρίδωνα, στα Λαζαράτα (μέσα 18ου αι.),(86) στην Κοντάραινα (18ος αι.),(87) στο Σύβρο (1780/(89), στον Αλέξανδρο (18ος αι.),(88) στην Εγκλουβή (18ος αι.),(89) στο Καλαμίτσι (18ος αι.), στο Κατωχώρι (18ος αι.) και στο Νεοχώρι (18ος αι.).(90)

 Κατά τον 19ο αιώνα ανοικοδομείται ένας στν Καρυά,(91) και τον 20ό αιώνα ανοικοδομείται ακόμη ένας στο Βλυχό,(92) κείμενος σε παλαιό ναό που δεν σώζεται σήμερα. Μάλιστα, με τον εν λόγω ναό διατηρείται προφορική παράδοση σχετική με την ανοικοδόμησή του. Σύμφωνα με αυτή, δίπλα από τον ναό υπήρχε ένα πηγάδι, στο οποίο διαπίστωσαν τη μη ύπαρξη νερού και επίσης τη μεγάλη καθυστέρηση του ήχου από τη ρίψη πέτρας. Έτσι, συμπέραναν ότι σε αυτήν την τρύπα ασκούνταν ο Άγ. Σπυρίδωνας και γι’ αυτό έκτισαν και αφιέρωσαν ναό στον συγκεκριμένο Άγιο. Ο Π. Κοντομίχης μάς πληροφορεί επιπλέον ότι υπήρχε η παράδοση ότι αν έριπτες στο πηγάδι πέτρα, θα ακουγόταν να περνάει κάτω από τον ναό.(93)

Καταγράφεται, λοιπόν, από τα τέλη του 17ου αιώνα έως τις αρχές του 20ού ανοικοδόμηση έντεκα ναών αφιερωμένους στον Άγ. Σπυρίδωνα και ο τελευταίος ανοικοδομείται λόγω τοπικής λαϊκής παράδοσης. Η συγκριτική μας έρευνα στη συνολική ανοικοδόμηση ναών του νησιού και στους Αγίους που προτιμούνται από την τοπική κοινωνία για αφιέρωση, κατατάσσει τον Άγ. Σπυρίδωνα στην τρίτη σειρά μετά την Παναγία που έρχεται πρώτη και τον Άγ. Νικόλαο δεύτερο.(94) Αξιοσημείωτο είναι ότι στους άλλους δύο «επτανησιακούς» Αγίους ανοικοδομούνται σαφώς λιγότεροι, τρείς αφιερώνονται στον Άγ. Γεράσιμο(95) και δύο στον Άγ. Διονύσιο.(96)

 Στα μέσα του 19ου αιώνα στη Λευκάδα παρατηρείται επίσης η δημιουργία μιας ιδιαίτερης κατασκευής που εκφράζει μια νέα νοοτροπία και εισάγει στη νήσο μια θρησκευτική συμπεριφορά στη λατρεία των τριών «επτανησιακών» Αγίων. Το τεχνούργημα αυτό αποτελεί προσπάθεια αντιγραφής της λάρνακας του Αγίου Λειψάνου μεταφέροντας συνεκδοχικά στον παραδοσιακό άνθρωπο και τις αντίστοιχες θρησκευτικές συμπεριφορές και νοοτροπίες.(97) Το αντίγραφο της λάρνακας είναι μια ευτελής ξύλινη κατασκευή με δειγματικές μέσες διαστάσεις 2,30 x 0,35 x 0,35 μ., από κυπαρίσσι ή ταβλόνι βενετικό, με μικρή συνήθως γλυπτική διακόσμηση στη θολωτή επίστεψή της και θύρωμα από ξύλινο πλαίσιο και υαλοπίνακα. Εντός της «λάρνακας» τοποθετείται φορητή εικόνα που παριστάνει σε φυσικό μέγεθος το λείψανο του Αγίου. Το αντίγραφο της λάρνακας τοποθετείται στους ναούς της Λευκάδος μπροστά από το Τέμπλο, στον βόρειο ή τον νότιο τοίχο και κατά τις ημέρες εορτασμού του Αγίου μεταφέρεται προς προσκύνηση στο κέντρο του ναού, το οποίο επιστεγάζει baldaccino.(98)

 Το πρώτο αντίγραφο λάρνακας απαντά στον ναό του Αγ. Σπυρίδωνα στη Λευκάδα, το οποίο δεν κατέστη από εμάς δυνατό να εντοπίσουμε και να μελετήσουμε.(99) Ωστόσο, μπορούμε να το χρονολογήσουμε με terminus ante quem το 1863 σύμφωνα με πληροφορία του Άγγλου καθηγητή γεωλογίας David Thomas Ansted. Συγκεκριμένα, μας πληροφορεί ότι θα πραγματοποιούταν ορκωμοσία στην εν λόγω «λάρνακα» του Αγίου και σύμφωνα με τη νοοτροπία της εποχής ο όρκος ακόμα και σε αντίγραφο λάρνακας δημιουργούσε στη συνείδηση του ανθρώπου φοβικές και ενοχικές δυνάμεις που τον καταστούσαν ανίκανο ψευδομαρτυρίας.(100) Η επισήμανση αυτή, εκτός από τη χρονολογία, μας μαρτυρά και τον εθιμικό φόβο,(101) αλλά και την αντίληψη του Αγίου ως τιμωρού που υπήρχε στο ευρύτερο κοινωνικό φάσμα.

Στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα κατασκευάζεται αντίγραφο λάρνακας του Αγ. Σπυρίδωνα για τον ομώνυμο ναό στα Λαζαράτα (Εικ. 1) που τίθεται προς προσκύνηση στον βορεινό τοίχο έμπροσθεν του Τέμπλου. Η κατασκευή αντιγράφου της λάρνακας μετέφερε και τον εορτασμό της 11ης Αυγούστου, ημέρα ανάμνησης της λυτρώσεως της Κέρκυρας από την τουρκική πολιορκία του 1716 που λιτανεύεται το λείψανο του Αγίου στην Κέρκυρα.(102) Προσέτι, στα Λαζαράτα εκτός από τη 12η Δεκεμβρίου που εορτάζεται η μνήμη του Αγίου προστέθηκε και η 11η Αυγούστου που πραγματοποιείται λιτή με το αντίγραφο της λάρνακας.

 Ένα ακόμη αντίγραφο λάρνακας του Αγ. Σπυρίδωνα κατασκευάζεται για τον ομώνυμο ναό του Αγ. Σπυρίδωνα στην Καρυά, το οποίο σύμφωνα με επιγραφή χρονολογείται το 1931 και ιστορείται από τον Απόστολο Χαμοσφακίδη103 (Εικ. 2). Στην ενορία της Καρυάς τελείται εορτασμός τις ίδιες ημέρες με την ενορία των Λαζαρατών και πραγματοποιείται επίσης η καλοκαιρινή λιτή της 11ης Αυγούστου. Η δημιουργία αντιγράφων λαρνάκων του Αγ. Σπυρίδωνα φαίνεται ότι προέκυψε μέσα από τη θεολογική στροφή από το πρόσωπο του Αγίου στο λείψανό του. Η τάση αυτή απαντά και στην εικονογραφία του Αγίου, στην οποία αντικαθίσταται η μορφή του Αγ. Σπυρίδωνα με την εικονογράφηση της λάρνακας του Αγίου μεταξύ του 17ου αιώνα και φτάνει έως τα τέλη του 19ου αιώνα.(104) Αυτή η εικονογραφική τάση ήταν απόρροια της λατρείας που δημιουργούταν για το λείψανο του Αγίου, όπως διαφάνηκε έντονα μέσα από τα δύο κηρύγματα που εκφωνήθηκαν και εκδόθηκαν τον 18ου αιώνα. Από την ιδιαίτερη αυτή λατρεία δημιουργήθηκαν κατά μίμηση ανάλογες τάσεις στην εικονογραφία και την παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και για τα άλλα δύο «επτανησιακά» λείψανα.(105)

 Στη Λευκάδα η δημιουργία των δύο πρώτων αντιγράφων λαρνάκων του Αγ. Σπυρίδωνα φαίνεται ότι ώθησε ενορίες, εντός ενός ευγενούς ανταγωνιστικού μεταξύ τους πλαισίου, να κατασκευάσουν αντίγραφα λαρνάκων των δύο άλλων επτανησιακών λειψάνων. Η ύπαρξη αντιγράφου λάρνακας στην ενορία εκτός από τη μεσιτική δύναμη του Αγίου, θα προσέφερε μία ακόμη επιπλέον ημέρα εορτασμού, η οποία θα συνδυαζόταν με λιτή στα όρια της ενορίας, γεγονός που δημιουργούσε αύξηση των προσκυνητών και της προσέλευσης στον ναό, καθώς εκτίθονταν προς προσκύνηση ένα λαοφιλές αντίγραφο λειψάνου και η παρελκόμενη λιτή του αποτελούσε ένα θεαματικό θρησκευτικό δρώμενο. Αυτή η εισαγωγή και πρόσληψη των εορτασμών και των λιτών κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, βοηθούσε στην αύξηση της προσκυνηματικότητας, επειδή διευκολύνονταν οι ταξιδιώτες και αναπαυόταν ένα μεγάλο μέρος του αγροτικού πληθυσμού από τις γεωργικές έγνοιες.(106)

 Λάρνακα του Αγ. Διονυσίου εμφανίζεται το 1892 στη δεύτερη ενορία των Λαζαρατών, στον ναό του Αγ. Διονυσίου εν Ζακύνθω (Εικ. 3),107 η οποία αρχικά τοποθετήθηκε σε διαμορφωμένο χώρο στο διακονικό ως κρύπτη (λευκαδίτικα: Δεπόζιτο), όπως μαρτυρά η ειδική εσοχή στην κόγχη του διακονικού καθώς και η διαφορά των τσιμεντοπλακιδίων μεταξύ χώρου Αγ. Τραπέζης και διακονικού. Η εικόνα της λάρνακας σύμφωνα με επιγραφή έχει φιλοτεχνηθεί από τον γνωστό Λευκαδίτη ζωγράφο Βασίλειο Σίδερη.(108) Η «λάρνακα» που σήμερα βρίσκεται τοποθετημένη στον βορεινό τοίχο μπροστά από το Τέμπλο, τίθεται προς προσκύνηση στο κέντρο του ναού τη 17η Δεκεμβρίου, ημέρα μνήμης του Αγίου. Λιτή πραγματοποιείται την 24η Αυγούστου, ημέρα ανάμνησης της μετακομιδής του ιερού λειψάνου από τα Στροφάδια στη Ζάκυνθο.

Για το λείψανο του Αγ. Γερασίμου κατασκευάζεται αντίγραφο λάρνακας στον ομώνυμο ναό στα Ασπρογερακάτα (109) που τον εντάσσουμε βάσει τεχνοτροπικών στοιχείων στα τέλη 19ου-αρχές 20ού αιώνα (Εικ. 4). Στην ενορία εισάγεται ο εορτασμός και η λιτή της λάρνακας της 16ης Αυγούστου. Η μεγάλη αποδοχή των δύο αυτών Αγίων Διονυσίου και Γερασίμου, αλλά και τα οφέλη που προσέφεραν στις ενορίες των χωριών Λαζαρατών και Ασπρογερακάτων είχε ως αποτέλεσμα στην πόλη της Λευκάδας ενορίες να προχωρήσουν στην κατασκευή αντιγράφων λαρνάκων Αγίων, παρόλο που δεν ήταν αφιερωμένες στους εν λόγω Αγίους.(110)

 Έτσι, στη χώρα της Λευκάδας εντοπίζουμε αντίγραφα λαρνάκων, του Αγ. Διονυσίου στον ναό των Αγ. Αναργύρων που χρονολογείται το 1898 (Εικ. 5), και του Αγ. Γερασίμου στον μητροπολιτικό ναό του Ευαγγελισμού που χρονολογείται το 1918 (Εικ. 6), τοποθετημένα έμπροσθεν του Τέμπλου, στον νότιο και βόρειο τοίχο αντίστοιχα. Με τη δημιουργία των «λαρνάκων» οι δύο αυτές ενορίες προσέλαβαν επίσης και τις παρελκόμενες καλοκαιρινές λιτές των Αγίων.

 Η Ντενίζ-Χλόη Αλεβίζου σε μελέτη της για την εκκλησιαστική ζωγραφική του 18ου και 19ου αιώνα στη Λευκάδα111 και την Ιθάκη στην απογραφή της καταγράφει 130 ναούς με εικόνες των τριών αγίων (Σπυρίδωνος, Γερασίμου, Διονυσίου), παρατηρώντας τη μεγάλη συχνότητα απεικονίσεων των εν λόγω αγίων κατά τον 19ο αιώνα. Η τιμή δε στον Άγ. Γεράσιμο, κατά την Ευγενία Δρακοπούλου, είχε συνδεθεί με το νησί της Λευκάδας στις αρχές του 19ου αιώνα, λόγω της θαυματουργικής του επέμβασης για την παραχώρηση της νήσου από την Επτάνησο Πολιτεία στους αυτοκρατορικούς Γάλλους με τη συνθήκη του Τιλσίτ (1807).(112) Σύμφωνα, όμως, με τη δική μας προηγηθείσα τεκμηρίωση όπου παρατηρείται η εισαγωγή της λατρείας του Αγ. Σπυρίδωνα με την ανοικοδόμηση ναού στο κέντρο της Αμαξικής, η επέκταση της λατρείας του με την ανοικοδόμηση ναών σε ολόκληρη την περιφέρεια, αλλά και η επικέντρωση στο λείψανό του, όπως διαφάνηκε από τη μελέτη των εγκωμιαστικών λόγων λόγιων Λευκαδιτών κληρικών του 18ου αιώνα, συνέτειναν στη δημιουργία αντιγράφων λαρνακών.

 Οι συνακόλουθες τελετουργίες και οι νοοτροπίες στη λατρεία του Αγ. Σπυρίδωνα μεταφέρθηκαν και υιοθετήθηκαν και στην λατρεία των δύο άλλων επτανησιακών Αγίων. Το παραπάνω εμφανίζεται λόγω θρησκευτικών, κοινωνικών και οικονομικών λόγων που αναπτύσσονταν μεταξύ των ενοριών που η κάθε μία ζητούσε να κατέχει στον ναό της ένα λαοφιλές αντίγραφο λείψανου, αυξάνοντας με τον τρόπο αυτόν πέραν από τη μεσιτική παρουσία του Αγίου, την προσκηνυματικότητα και τα έσοδα της εκάστοτε ενορίας. Η απουσία θαυματουργικού λειψάνου έως τα τέλη του 17ου αιώνα στη Λευκάδα συνέτεινε στην εισαγωγή και την υιοθέτηση της λατρείας του Αγ. Σπυρίδωνα που υπήρχε στο κοντινό νησί της Κέρκυρας. Ακολούθως, η λατρεία του Αγ. Σπυρίδωνα συντέλεσε στην περαιτέρω εισαγωγή πολιτισμικών προτύπων στη λατρεία των δύο άλλων «επτανησιακών» λειψάνων.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι ενοριακοί ναοί στο κέντρο της Λευκάδας που δημιούργησαν αντίγραφο λάρνακας του Αγ. Διονυσίου και του Αγ. Γερασίμου προσλαμβάνοντας και τις σχετικές λιτανείες των θαυματουργών λειψάνων, παρόλο που δεν είχαν κανένα ιστορικό και θεολογικό έρεισμα.

Για την βιβλιογραφία και τις παραπομπές διαβάστε: ΕΔΩ