Ο ανεμόμυλος του Κοσπέτου – ένα μνημείο που ερειπώνεται

 Νίκος Ασπρογέρακας, Φιλόλογος

Στο νησί της Λευκάδας και σε απόσταση ενός περίπου χιλιομέτρου βορειοανατολικά του χωριού Κάβαλος στην τοποθεσία «Παντοκράτορας», προερχόμενη από τον ομώνυμο ιδιωτικό ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, ξεπροβάλλει μια κυλινδρόσχημη ψηφίδα ομορφιάς, πολιτισμού και παράδοσης, σιωπηλός μάρτυρας του μόχθου των ανθρώπων μιας άλλης εποχής, ο Ανεμόμυλος του Κοσπέτου.

Η πιο εύκολη διαδρομή για να τον επισκεφτεί  ο ταξιδιώτης είναι: Ξεκινώντας από Λευκάδα προς Καρυά μετά τα Λαζαράτα και 100 μέτρα πριν από το Φρυά να στρίψει δεξιά παίρνοντας το δρόμο προς Κάβαλο (υπάρχουν Πινακίδες). Στη συνέχεια να κατευθυνθεί όχι δυτικά προς τον ανηφορικό δρόμο του Καβάλου αλλά ευθεία προς το νεκροταφείο της Αγ. Παρασκευής. Να κατηφορίσει προς τη Μέλισσα και στα 300 μέτρα να πάρει αριστερά τον ανηφορικό δρόμο προς Παντοκράτορα. Στα 200 μέτρα θα συναντήσει το ναό πρώτα και αμέσως τον ανεμόμυλο. ΄Ολος ο  δρόμος είναι ασφαλτοστρωμένος  ή τσιμεντοστρωμένος.

Ο Μύλος πήρε την ονομασία από τον κατασκευαστή και ιδιοκτήτη του, Ιωάννη Ασπρογέρακα του Γεωργίου, πιο γνωστό από το παρωνύμιο Ιωάννης Κοσπέτος. Εδώ αισθάνομαι την υποχρέωση, παρενθετικά και εν συντομία, να αναφερθώ σ’ αυτό  το παρωνύμιο (παρατσούκλι, παρώνομα το αποκαλούμε στην ντοπιολαλιά μας). Ενώ το παρωνύμιο έχει συνήθως σκωπτικό ή ειρωνικό χαρακτήρα, στην προκειμένη περίπτωση είναι άκρως επαινετικό για ένα γένος (σόι) από τη μεγάλη οικογένεια των Ασπρογερακαίων.

HOSPES (ουσιαστικό) και HOSPITUS-A-UM (επίθετο) είναι ο ξένος και ο ξενιστής, ο ξενοδόχος, ο φιλόξενος. Προφανώς το λατινογενές αυτό παρωνύμιο δόθηκε κατά την περίοδο της ενετοκρατίας, για να αποδοθεί στο σόι το γνώρισμα της ανυστερόβουλης φιλόξενης διάθεσής του. Είναι γνωστό και ομολογούνταν από τους παλαιότερους ότι μέχρι να κατασκευαστεί ο περιφερειακός δρόμος Σφακιώτες-Πίσω χωριά (δεκαετία 1920-1930) η επικοινωνία με το Δρυμώνα, Εξάνθεια κ.ά. διεξάγονταν μέσω της ανάβασης του ορεινού όγκου Καμαρίνου >Παναγία Μεσοσπορίτισσα >Αγράμπελα >Καμίνια> Ισώματα >Κόντρος >Μαχμούτα >Μπαμπάκια και κατάβασης Μακρί σκαλί >Καμπάκι >Κακονύχτι >Αλωνάκι >Εξάνθεια.

Οι κάτοικοι των πίσω χωριών, οι αποκαλούμενοι Πισωχωρίτες, που γυρνούσαν από την πόλη της Λευκάδας  στα σπίτια τους, νύχτωναν κατά την επιστροφή τους στους Σφακιώτες αλλά στάθμευαν μόνο στο Φρυά. Εκεί δροσίζονταν με το κρύο νερό του πηγαδιού, πότιζαν τα ζώα τους, ξεκουράζονταν πίνοντας το ούζο τους στα καφενεία της πλατείας και διανυκτέρευαν στη συνοικία των Κοσπετέων, τα Κοσπετάτα, φιλοξενούμενοι και σιτιζόμενοι χωρίς καμία επιβάρυνσή τους. Γι αυτό και δε λειτούργησαν πανδοχεία (χάνια). 

Ο κατασκευαστής του ανεμόμυλου Ιωάννης Ασπρογέρακας (Κοσπέτος) ήταν γιος του Ιερέα Ασπρογέρακα Γεωργίου. Πολύτεκνος, πατέρας πέντε αγοριών  (Κοσμά, Επαμεινώντα, Γεωργίου, Διονυσίου και Σπυρίδωνος-ιεροδιακόνου) και δύο κοριτσιών (Μηλιάς και Τασούλας). Ο Ιωάννης ήταν  πρωτομάστορας και άριστος   τεχνίτης. Εκτός από τον ανεμόμυλο κατασκεύασε και πέντε νερόμυλους στο φαράγγι της Μέλισσας, το δεύτερο νερόμυλο στη ρεματιά της Μεγάλης Λαγκάδας (ο πρώτος ήταν του Στάθη Ασπρογέρακα-Κουτσομάνικου) και πολλά μονότοξα πέτρινα γεφύρια στη διαδρομή Φρυάς-Πευκούλια, από τα οποία τρία-τέσσερα διασώζονται μέχρι τις μέρες μας.

Ο ίδιος βοηθούμενος από όλα τα παιδιά του, αγόρια και κορίτσια, ξεκίνησε την κατασκευή του ανεμόμυλου το 1896, με τη συνέργεια μυλομαραγκών, ξυλουργών, κτιστάδων, σιδεράδων και αγωγιατών και τον αποπεράτωσε σε μόλις δώδεκα μήνες-χρόνο ρεκόρ.

Η Επιγραφή  σε τετράγωνη πέτρα πάνω απ΄ το υπέρθυρο της εισόδου«Ι.(Ιωάννης) Κ.(Κοσπέτος) 1896 ΑΥΓΟ(Αυγούστου) 2,  ΕΚΠΕΡΑΙΩΘΗ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 10 1897».

Τα βαριά υλικά, πέτρες ξύλα κ.ά., μεταφέρθηκαν συρόμενα προς τον τόπο κατασκευής από βόδια. Για τον κεντρικό οριζόντιο άξονα, τα δοκάρια στήριξης στον ημιώροφο και τις αντένες κόπηκαν αρσενικά κυπαρίσσια (γιατί δεν είχαν ρόζους) από τη Μέλισσα, σε περίοδο πανσελήνου και ξεράθηκαν στον ήλιο για να αποβάλουν τα υγρά τους. 

Ο ένας απ τους δύο δοκούς στον ημιώροφο που στήριζε το μηχανισμό.

Ο άλλος δοκός του ημιώροφου τυλιγμένος από τα ..πλοκάμια της αγριοσυκιάς.

Ο κυλινδρικού σχήματος πυργόμυλος αποτελούνταν από το ισόγειο, από το οποίο ξεκινούσε η εσωτερική πέτρινη σκάλα ανόδου που ακολουθούσε την καμπυλότητα του κτίσματος,  τον ημιώροφο, ο οποίος με τα δύο διασταυρούμενα καθέτως δοκάρια δέχονταν όλο το βάρος του μηχανισμού (κάθετο άξονα και μυλόπετρες) και τον όροφο, στον οποίο γινόταν η άλεση των σιτηρών.

Η εσωτερική πέτρινη σκάλα ανόδου.

Το βορινό παράθυρο αντικρίζει τα υψώματα της Απόλπαινας.

Στον όροφο υπήρχαν τέσσερα παράθυρα, προς τα 4 σημεία του ορίζοντα. Στο ανατολικό ανελκύονταν  από τον εξωτερικό χώρο στον όροφο τα σακιά με τα σιτηρά, κυρίως σιτάρι και σπάνια κριθάρι. Το σύστημα μετάδοσης της κίνησης αποτελούνται από οχτώ τετράμετρες αντένες, προσαρμοσμένες ξεχωριστά η κάθε μια στον οριζόντιο άξονα.. Ο οριζόντιος άξονας περιστρέφονταν μαζί με την οροφή για να συναντά τον ούριο άνεμο και με γρανάζι κινούσε τον κάθετο άξονα , ο οποίος με τη σειρά του περιέστρεφε την πάνω μυλόπετρα (παναριά), ενώ η κάτω (καταριά) παρέμενε σταθερή. Τα  πανιά από καραβόπανο  σε σχήμα ορθογωνίου τριγώνου, με την κορυφή τους στον οριζόντιο άξονα περιστροφής και τη βάση τους στα άκρα των αντενών, όπου ράβονταν με σκοινί.

Εδώ ο σιδερένιος κατακόρυφος άξονας, ο βασιλικός, που μετάδιδε την κίνηση στην άνω μυλόπετρα.

Ο οριζόντιος άξονας πάνω στην περιστρεφόμενη σκεπή.

Η ανάσχεση του δυνατού ανέμου γίνονταν με τροχοπέδη (φρένο) στον οριζόντιο άξονα και με τύλιγμα των πανιών από τα άκρα των αντενών προς την κορυφή τους (οριζόντιο άξονα) για να προσκρούει ο δυνατός άνεμος σε μικρότερη επιφάνεια. Κατά τη λειτουργία του ακούγονταν φοβερός θόρυβος, ταράζονταν ολόκληρος ο μύλος και προξενούσε τρόμο σε όποιον αδαή έμπαινε για πρώτη φορά. Η ημερήσια λειτουργία του ξεκινούσε στις δύο το μεσημέρι. Τότε άρχιζε να φυσάει ο βορειοδυτικός άνεμος, κοινώς μαΐστρος ή μαϊστράλι,  ο  Σκίρων, όπως τον αποκαλούσαν οι αρχαίοι.

Ο βορειοδυτικός άνεμος μαΐστρος, ο Σκίρων , όπως απεικονίζονταν στην αρχαιότητα.

Η λήξη ήταν αβέβαιη, μέχρι τις πρωινές ώρες λειτουργούσε, αν φυσικά φυσούσε άνεμος. Δεν υπήρχαν σταθερά ωράρια και μέρες αργίας. Οι εργαζόμενοι ήταν τουλάχιστον δύο, ένας από τους ιδιοκτήτες και ένας βοηθός. Στις έξι το απόγευμα δειπνούσαν με το φαγητό που τους προσκόμιζαν οι οικείοι τους για να δυναμώσουν και να μπορέσουν να ξενυχτήσουν. Οι πελάτες προέρχονταν από όλα τα χωριά των Σφακιωτών. 

Παρόλο που υπήρχαν άλλοι τρεις ανεμόμυλοι σε διπλανά χωριά (Σπανοχώρι, του Χαλικιά—Κάβαλος, των Κουτσομάνικου και Ζαβιτσάνου- Πινακοχώρι) ο μύλος των Κοσπετέων λόγω της ανεμόεσσας θέσης του  δέχονταν τα περισσότερα γεννήματα για άλεση. Περισσότερο χρόνο από τους άλλους δύο μύλους λειτούργησαν παράλληλα ο  Καβαλισάνικος και   ο κοσπετέικος. Τα σιτηρά μεταφέρονταν κυρίως με ζώα αλλά και με σακιά  στα κεφάλια των γυναικών. Πολλές φορές η αναμονή ήταν μεγάλη. Ο μύλος γέμιζε από τσουβάλια, στα οποία οι πινακίδες κατέγραφαν τον ιδιοκτήτη και τη σειρά του. Από την αναμονή αυτή προέκυψε και η παροιμία «αν είσαι και παπάς με την αράδα σου θα πας». Επικρατούσε πλήρης έλεγχος και αυστηρή πειθαρχία. Δεν ίσχυε το «μπάτε σκύλοι αλέστε κι αλεστικά μη δώστε». Ο μύλος άλεθε 20-70 κιλά σιτηρών ανά ώρα. Τα αλεστικά, η αμοιβή του μυλωνά, το ξάι ήταν σε είδος, το 10% του αλεύρων. 

Ο ανεμόμυλος λειτούργησε μέχρι το 1956, συνολικά 60 χρόνια, καθώς η χρήση των ανεμόμυλων ως κινητήριας αιολικής μηχανής εγκαταλείπεται σε όλη την Ελλάδα στα μέσα του 20^ου  αιώνα, όταν εξαπλώνονται ραγδαία τα συμβατικά καύσιμα και ο ηλεκτρισμός. Ο Ιωάννης Ασπρογέρακας κληροδότησε τον ανεμόμυλο στα τρία αγόρια του. Στον Κοσμά Ασπρογέρακα  το 25%. Το ποσοστό αυτό σήμερα κατέχει ο εγγονός του Ασπρογέρακας Ιωάννης του Σωτηρίου. Στο Διονύσιο Ασπρογέρακα το 50%., που σήμερα το κατέχουν οι κληρονόμοι του γιου του, Ασπρογέρακα Περικλή. Στον Επαμεινώνδα Ασπρογέρακα το 25%, , ποσοστό με το οποίο προίκισε την κόρη του Ελένη, παντρεμένη με τον Σπανοχωρίτη Ζαβερδινό Μιχάλη. Σημερινοί κάτοχοί του οι κληρονόμοι του τελευταίου.. 

Κατά τα τελευταία χρόνια της λειτουργίας του και μέχρι τη λήξη της εργάστηκαν οι  ιδιοκτήτες Σωτήρης Ασπρογέρακας, Περικλής Ασπρογέρακας και Χριστόφορος Ζαβερδινός. Στο διάστημα αυτό εργάστηκε ως βοηθός τους ο Βαγενάς Κώστας (Τσίκνας)- παππούς του σημερινού μηχανικού Κώστα Βαγενά-, ο οποίος καθιστούσε ευχάριστη τις ζεστές καλοκαιρινές μέρες και νύχτες την συνήθως  πολύωρη αναμονή των γεωργών με πειράγματα, κουτσομπολιά,  ανέκδοτα και σκαμπρόζικα αστεία.

Λύπη, κατήφεια και απαισιοδοξία με κυριεύει κάθε φορά που στη γιορτή του Παντοκράτορα αντικρίζω τον πυργόμυλο να φθείρεται, τα ξύλα του να μαυρίζουν και να σαπίζουν, τις φυτρωμένες αγριοσυκιές να κατατρώνε τις σάρκες του, κυπαρίσσια και πουρνάρια να του κρύβουν  ολόγυρα τη θέα προς το πέλαγος, προς τα χωριά του. Και έρχονται στο νου μου οι στίχοι από το καταθλιπτικό σονέτο του  Κ. Καρυωτάκη «Είμαστε κάτι…»

Είμαστε κάτι ξεχαρβαλωμένες κιθάρες. Ο άνεμος, όταν περνάει,στίχους, ήχους παράφωνους ξυπνάει στις χορδές που κρέμονται σαν καδένες.	Είμαστε κάτι απίστευτες αντένες.Υψώνονται σα δάχτυλα στα χάη στην κορυφή τους τ΄ άπειρο αντηχάει,μα γρήγορα θα πέσουνε σπασμένες.
Είμαστε κάτι διάχυτες αισθήσεις χωρίς ελπίδα να συγκεντρωθούμε.Στα νεύρα μας μπερδεύεται όλη η φύσις. Στο σώμα, στην ενθύμηση πονούμε.

O ανεμόμυλος χαρακτηρίστηκε με την 45738/27-08-1998 απόφαση του Υπουργού πολιτισμού, επί κυβερνήσεως Σημίτη, Ευάγγελου Βενιζέλου «ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο μαζί με τον εξοπλισμό του, γιατί αποτελεί αξιόλογο δείγμα ανεμόμυλου, σημαντικό για τη μελέτη της αρχιτεκτονικής στον τομέα αυτό και άρρηκτα συνδεδεμένο με τις ιστορικές μνήμες των κατοίκων της περιοχής». Ορίστηκε επίσης «ως ζώνη προστασίας του ανεμόμυλου ο περιβάλλων χώρος του, όπως αυτός ορίζεται περιμετρικά του με ακτίνα 20 μέτρων».

Αναμνηστική φωτογραφία: Μπροστά στον ενεργό μύλο

Η μοναδική πύλη εισόδου

Είναι άξιον απορίας πώς το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης  Σφακιωτών δεν έχει μέχρι σήμερα εκμεταλλευτεί το ιστορικό αυτό μνημείο, δεν έχει εκπονήσει μία εργασία και πώς δεν έχει αποτελέσει ο πυργόμυλος αντικείμενο επίσκεψης από τα σχολεία. Ελπίζω τα γραφόμενά μου να κινητοποιήσουν τους εν ενεργεία συναδέλφους του Κ.Π.Ε.

Από τους 50.000 ανεμόμυλους, που κατασκευάστηκαν στην Ελλάδα ελάχιστοι σήμερα έχουν αναπαλαιωθεί. Η φθορά του χρόνου, η διάβρωση από τη βροχή, η αδιαφορία και η απολησμονιά των ιδιοκτητών συντέλεσαν στην ερήμωσή τους, αν και πολλοί έχουν χαρακτηριστεί ως διατηρητέα μνημεία. 

Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η σύγχρονη παγκόσμια κοινότητα είναι η ενεργειακή κρίση, που οξύνεται λόγω του περιορισμού των συμβατικών, ρυπογόνων μορφών ενέργειας, τον οποίο επιβάλλει η κλιματική αλλαγή. Η αιολική ενέργεια είναι μια από τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, αφού οι άνεμοι δε θα παύσουν ποτέ να πνέουν. Οι ανεμογεννήτριες, που όλο και περισσότερο ξεφυτρώνουν στα υψώματα των βουνών είναι ο μακρινός απόγονος του  ανεμόμυλου, που πρώτος χρησιμοποίησε ο Ήρων στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου τον 1^ο μ.Χ. αιώνα.

Αξίζει να αναφερθεί μια προσπάθεια που γίνεται σήμερα στην Πάτμο, από αρχιτέκτονες και μηχανολόγους-ηλεκτρολόγους, να παραχθεί ενέργεια από παραδοσιακούς ανεμόμυλους, η οποία θα αποθηκεύεται σε μπαταρία και μπορεί να φθάνει μέχρι τα 30 κιλοβάτ. Αν πετύχει η προσπάθεια ίσως δούμε να αναβιώνουν οι εγκαταλειμμένοι ανεμόμυλοι ή και να κατασκευάζονται νέοι στα 15.000 μυλοτόπια που υπάρχουν στη χώρα μας.

Τελειώνοντας κάνω έκκληση στους  Κοσπετέους, τους σημερινούς ιδιοκτήτες του μύλου, που εκατονταετίες ήδη τιμούν την κοινότητά μας και εκτιμιούνται από τους ανθρώπους της, να ενδιαφερθούν έμπρακτα για να μην καταρρεύσει το ιστορικό αυτό μνημείο, το οποίο βοήθησε στην επιβίωση των κατοίκων του νησιού μας, παρέχοντας το βασικό αγαθό της ζωής, το ψωμί. 

Και ο κισσός…αναρριχάται

Αν αδιαφορήσουμε σε λίγο δε θα είναι ορατός

Μια λύση θα μπορούσε να είναι η παραχώρηση στο Δήμο Λευκάδας, ο οποίος δικαιούται να χρηματοδοτηθεί  για την αναπαλαίωση του κτίσματος από κονδύλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα οποία διατίθενται στην τοπική αυτοδιοίκηση για τέτοιο σκοπό. Θετικό είναι που στο νησί μας ανακαινίζονται ερειπωμένες εκκλησίες, ιδρύονται ξανά ιερές μονές. Αλλά  ιστορικά μνημεία, που με τον άρτο τους στήριξαν  την καρδιά των ανθρώπων, δεν  αρμόζει να  εξαφανιστούν.