Το έθιμο «το κομμάτι» είναι στις σκέψεις μας… χίλια κομμάτια!

Πολλά και ποικίλα σχολιάστηκαν πάλι φέτος για το έθιμο «το κομμάτι». Με την πεποίθηση πως τα περισσότερα προέρχονται από άγνοια και επειδή έχουμε ασχοληθεί με το θέμα διαχρονικά και ενδελεχώς,  θα επαναλάβουμε κάποια από όσα κατά καιρούς έχουμε γράψει με την ελπίδα ότι θα προσφέρουμε κάποιες πληροφορίες, σε όσους ενδιαφέρονται.

Επειδή το έθιμο παρουσιάζεται με διαφορετικές παραλλαγές σε όλα σχεδόν τα Επτάνησα συμπεραίνουμε πως η καταγωγή του προέρχεται από κάποιον κοινό κατακτητή. Αυτόν που όλοι θα σκεπτόμαστε είναι οι Βενετοί 1684 -1797.

Οι μαρτυρίες που έχουμε από τον λαογράφο της Λευκάδας Πανταζή Κοντομίχη αλλά και από τους παλαιούς μουσικούς της Φιλαρμονικής αναφέρονται όλες στις δεκαετίες του 1950 και 1960. Δεν έχουμε παλαιότερες μαρτυρίες. Σύμφωνα με αυτές η Φιλαρμονική και το κομμάτι δεν ήταν αλληλένδετα όπως είναι σήμερα. 

«… Στο άκουσμά της καμπάνας, οι γυναίκες βγαίνουν στο παράθυρο και «ρίχνουν το κομμάτι» στο δρόμο, πετώντας ένα πήλινο αγγειό, πιάτο, λαγήνι, μπότης και στην ανάγκη ένα κεραμίδι, γυάλινο, γενικά ένα εύθραυστο δοχείο και το κάνουν συντρίμμια. Το «κομμάτι» είναι έθιμο απαράβατο και διασκεδαστικό… Το κομμάτι, λένε, το ρίχνουν για να σπάσει η θλίψη, η ησυχία και το πένθος της Μ. Εβδομάδας… Στη Χώρα, με το χτύπημα της καμπάνας, βγαίνει και η Φιλαρμονική και παίζει εμβατήρια στους πιο κεντρικούς δρόμους. Έτσι ο ήχος της μουσικής ανακατεύεται με τον, καθόλου μουσικό, αλλά χαρούμενο, κρότο των κομματιών.»*

«Στη δεκαετία του ’70 η Φιλαρμονική νωρίς το πρωί του Μ. Σαββάτου πριν τις 7:00 έφτανε στη Μητρόπολη. Παρατασσόταν και περίμενε να χτυπήσει η καμπάνα της πρώτης Ανάστασης στις 7:00 ακριβώς. Με το χτύπημα της καμπάνας η Mπάντα παιάνιζε το «Εωθινόν», ενώ ταυτόχρονα άρχισαν να αντιβοούν όλα τα σοκάκια της Λευκάδας. Από τα σπίτια πετάγονταν «βροχή» τα αγγειά στο δρόμο κάνοντας θόρυβο. Μάλιστα όσοι έμεναν στα χαμηλά σπίτια, έσπαζαν το αγγειό τους πάνω στον τοίχο ή σε κάποια λιθιά για να δημιουργηθεί όσο το δυνατόν μεγαλύτερος κρότος. Στη συνέχεια η Φιλαρμονική μέσω του παλιού Νοσοκομείου διέσχιζε την κεντρική αγορά παιανίζοντας. Τα καταστήματα της αγοράς ήταν στην πλειοψηφία τους εμπορικά, κρεοπωλεία, μπακάλικα και μανάβικα. Πολλά καταστήματα στην κορυφή ήταν ακόμα κλειστά στο πέρασμα της Φιλαρμονικής, όσο όμως προχωρούσε προς την πλατεία, άνοιγαν σιγά σιγά κάποια. Οι μανάβηδες, κυρίως, που άνοιγαν νωρίτερα από όλους, συνήθιζαν να πετούν το κομμάτι εκείνη την ώρα, (με καθυστέρηση), πίσω όμως από την μπάντα της φιλαρμονικής.»**

Ας εξετάσουμε τώρα το αντικείμενο του σπασίματος, είναι σκουτέλα, πνιάτα, μπότης, κεραμίδι; Όσο πίσω μπορούν να θυμηθούν οι παλαιότεροι,(στη Λευκάδα της φτώχειας), αναφέρουν πως στο κομμάτι πετάγονταν αγγειά, σπαζούμενα, που ήταν συνήθως παλιά και άχρηστα.

Σχετικά με τους μπότηδες -που πετούν στην Κέρκυρα- η εξήγηση είναι προφανής. Το νησί μας δεν είχε Λίμπρο ντ’ Όρο, όπως η Κέρκυρα, αλλά φτωχούς ψαράδες στην πλειοψηφία του. Και οι δικοί μας άρχοντες που είχαν τα σπίτια τους στην Πλατεία,  είναι σίγουρο πως δεν πετούσαν παλιά πιάτα και σκουτέλες αλλά περισσότερο ογκώδη και καινούργια σπαζούμενα. Ο μπότης είναι πιθανόν να ήταν επιλογή τους, επειδή υπήρχε στα σπίτια τους, σε αφθονία, για νερό, λάδι και κρασί.  Ως μειοψηφία οι άρχοντες στη Λευκάδα, όπως ήταν φυσικό, δεν άφησαν το δικό τους αποτύπωμα στο χρόνο αλλά έμεινε αυτό της πλειοψηφίας των φτωχών κατοίκων…  

Στις αρχές της δεκαετίας του ’90, το Πνευματικό Κέντρο ανέλαβε την αναβίωση του εθίμου, πιο κοντά στα δεδομένα που είχαν δημιουργηθεί στο νησί. Συνδυάζοντας την Φιλαρμονική με το κομμάτι. (είχε ήδη σταματήσει η πρωινή παρουσία της στην εκκλησία). Καθιερώθηκε η έξοδος της Φιλαρμονικής στη αγορά, αργότερα προς το μεσημέρι και αποσυνδέθηκε από την πρώτη Ανάσταση. Ο Δήμος άρχισε να μοιράζει πήλινα αγγειά στους καταστηματάρχες που τα πετούσαν, (κακώς) μπροστά από τη Μπάντα. Κανένας δεν ήξερε ή δεν ρώτησε να μάθει, ότι ο μανάβης, ο μπάρμπα Βασίλης Μπραΐμης, 20 χρόνια πριν, πετούσε το κομμάτι πίσω από τη Φιλαρμονική και όχι μέσα στα πόδια των μουσικών.

Αυτή είναι η νεότερη εξέλιξη του εθίμου. Επί της ουσίας, οι παρεμβάσεις που έγιναν δεν είναι και προς… θάνατο. Το έθιμο έχει ρίζες στις μνήμες του νησιού, και είναι εμπλουτισμένο με την Φιλαρμονική που είναι παρούσα σε όλες τις σημαντικές στιγμές του. Το κομμάτι ακολούθησε μοιραία την πορεία του νησιού. Πρόκειται για μια θεαματική εκδήλωση, αρέσει σε ντόπιους και επισκέπτες. Το μεσημέρι δίνεται η δυνατότητα σε περισσότερο κόσμο να το παρακολουθεί και τείνει πλέον να καθιερωθεί, σαν χαρακτηριστικό γνώρισμα του νησιού.

Προσωπικά θυμόμαστε στα πρώτα χρόνια της αναβίωσης του εθίμου, στην δεκαετία του 1990, από πολλά δίπατα σπίτια  στην αγορά να πετάγονται μεγάλα και εντυπωσιακά πήλινα σαν αυτά που χρησιμοποιούνται για  γλάστρες. Σήμερα τα περισσότερα κτίρια στην κεντρική αγορά, τα παλιά κτίρια κυρίως, δεν χρησιμοποιούνται για κατοικίες, αλλά και αυτό να μην συνέβαινε, με την πολυκοσμία και την στενότητα του χώρου, είναι αδύνατον από τα μπαλκόνια να πεταχτεί κάτι.

 Ας απενοχοποιήσουμε λοιπόν και τους μπότηδες και τις πνιάτες. Σήμερα ευτυχώς οι περισσότερες  νοικοκυράδες  δεν έχουν παλιά σκεύη να πετάξουν, πετούν και καινούργια γιατί καμία οικογένεια δεν στερείται σκουτέλες.

Συμπέρασμα, ούτε οι μπότηδες είναι ξενόφερτοι, ούτε οι σκουτέλες ντόπιες. Το μεμπτό στη σύγχρονη εκδήλωση του εθίμου είναι το μοίρασμα πήλινων, αδιακρίτως, σε επισκέπτες και τουρίστες, που ξεκίνησε από την προηγούμενη δημοτική Αρχή. Η τήρηση ή αναβίωση ενός εθίμου είναι υπόθεση μόνο των ντόπιων κατοίκων. Συνάδει με τις μνήμες, τα ακούσματα, τις διηγήσεις των παλαιοτέρων και τα διαβάσματά τους. Το πέταγμα πήλινων από τους επισκέπτες ευτελίζει το έθιμο, το μετατρέπει σε χαβαλέ.

Αυτό που έπρεπε να γίνεται είναι να μοιράζονται από τον Δήμο μεγαλούτσικα πήλινα σε όλα τα καταστήματα του πεζόδρομου και σε όλη τη διαδρομή της Φιλαρμονικής  και να πετάγονται από τους καταστηματάρχες πίσω από τη Φιλαρμονική. Με δεδομένο ότι η Φιλαρμονική βαδίζει αργά, τα καταστήματα είναι πάρα πολλά, το πέταγμα θα ήταν εντυπωσιακό και καθόλου επικίνδυνο για τους μουσικούς.

*:Πανταζής Κοντομίχης: «Λαογραφικά Σύμμεικτα Λευκάδας», εκδόσεις «Γρηγόρη», 1995
**: Μαρτυρία παλαιού μουσικού της Φιλαρμονικής