Αστικοί Χοροί Νήσου Λευκάδας – Μέρος Β΄

Του Σπύρου Παπουτσόπουλου

ΟΙ ΧΟΡΟΙ

Η αριστοκρατική τάξη τους περασμένους αιώνες στα Επτάνησα χόρευε χορούς ευρωπαϊκής προέλευσης όπως Καντρίλλιες ή Κουαντρίλλιες, Λανσιέδες, Πόλκα, Μαζούρκα, Φουρλάνα, Βάλς, Ταγκό, Φοξ αγκλέ. Μετά την ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα και την κατάργηση των κοινωνικών τάξεων οι χοροί αυτοί με “ελληνοποιημένη” μορφή χορεύτηκαν από τους επτανήσιους κυρίως τις απόκριες. Οι χοροί ταγκό, βαλς, και το φοξ ανγκλέ χορεύονται μέχρι και σήμερα.

Οι χοροί του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης διατηρούν πάντα τη ζωντάνια και τη νεανικότητα τους όταν αναβιώνουν. Δεν θα μπορούσε κανείς να βεβαιώσει την απόλυτη γνησιότητα τους. Θα έλεγα ότι είναι τόσο γνήσιοι όσο μπορεί να είναι οι χοροί που χορεύτηκαν μέσα στους αιώνες και που μοιραία αλλοιώθηκαν μέσα στο χρόνο.

Οι χοροί αυτοί χορεύτηκαν στην ύπαιθρο, στα λαϊκά πανηγύρια στις γιορτές, μέσα στα αρχοντικά και στα παλάτια. Με την πάροδο των αιώνων άλλαξαν βηματισμούς, φιγούρες, ονόματα και πολλοί από αυτούς έγιναν θεατρικοί. Μεταφέρθηκαν από χώρα σε χώρα δέχτηκαν το χαρακτήρα του τόπου που τους αφομοίωσε, πήραν καινούργια έκφραση και η γνησιότητα τους έμεινε περισσότερο στις γραπτές αναλύσεις παρά στη ζωντανή εκτέλεση.

Κουαντρίλλιες ή Καντρίλλιες (Quadrille)

Η Καντρίλλιες είναι ένας ιστορικός χορός εκτελείται από τέσσερα ζευγάρια σε ένα τετράγωνο σχηματισμό. Εμφανίστηκε στα τέλη 17ου αιώνα. Χορεύεται σε μεγάλες αίθουσες από πολλά ζευγάρια. Στη γαλλική έκδοση μόνο δύο ζευγάρια χρησιμοποιήθηκαν, αλλά δύο περισσότερα ζευγάρια τελικά προστίθενται για να σχηματίσουν τις πλευρές ενός τετραγώνου.

Οι Καντρίλλιες ήταν ένας ζωντανός χορός με τέσσερα ζευγάρια, τοποθετημένα σε σχήμα τετράγωνο, με κάθε ζευγάρι που αντιμετωπίζει το κέντρο της πλατείας. Ένα ζευγάρι ονομάζεται το ζευγάρι κεφάλι και τα άλλα ονομάζονται πλευρικά ζευγάρια. Μια φιγούρα χορού συχνά εκτελείται για πρώτη φορά από το ζευγάρι κεφαλή και στη συνέχεια επαναλαμβάνεται από τα πλευρικά ζευγάρια. Τα ζευγάρια σε κάθε γωνιά της πλατείας κατά την εκτέλεση του χορού, ένα ζευγάρι χόρευε, και τα άλλα ζευγάρια έμεναν ακίνητα.

Είναι της μόδας στα τέλη του 17ου και αρχές του 18ου αιώνα τα τέσσερα ζευγάρια να χορεύουν σε σχηματισμό τετράγωνης πλατείας.

Επίσης έχουμε και τον σχηματισμό contredance (πολλές αντικριστές σειρές χορευτών ). Τα εισαγόμενα από Άγγλων αριστοκρατών το 1815 και από τις ελίτ παριζιάνικες αίθουσες, οι Καντρίλλιες αποτελούνταν από τέσσερα, ή πέντε μέρη. Οι Καντρίλλιες συχνά χορεύονται με μουσικές όπερας.

Ο όρος Quadrille χρησιμοποιήθηκε κατά τον 17ο αιώνα, μέσα σε στρατιωτικές παρελάσεις, στην οποία τέσσερις ιππείς και αναρτήσεις τους εκτελούσαν ειδικές φιγούρες τετράγωνου σχήματος σε σχηματισμούς ή σχήματα. Η λέξη Quadrille πιθανώς προέρχεται από την ιταλική λέξη quadriglia (ιταλική υποκοριστικό του Quadra, που σημαίνει μικρή πλατεία από τη Λατινική Quadrus, Quadra, quadratus που σημαίνει πλατεία, τετράγωνο ή τετραγωνικής διατομής, τετράγωνο ή ορθογώνιο σχήμα, αντίστοιχα).

Χοροί μέσα στο χορό

Τα βήματα του χορού είναι 4 βήματα περπατητά και οι υποκλήσεις όταν γίνονται εκτελούνται στο 4ο βήμα. Οι καντρίλλιες αποτελούνται από πέντε μέρη και αργότερα έξι. Τα μέρη αυτά ήταν χορογραφημένα σε μια μουσική. Αν και η μόδα έφερε νέες μουσικές ο τρόπος που χορεύουν στα έξι αυτά μέρη παρέμειναν (ως επί το πλείστον), τα ίδια. Τα ονόματα τους όμως τα πήραν από τις πρώτες μουσικές που χρησιμοποίησαν.

Τα μέρη του χορού

1ο μέρος: Le Pantalon (παντελόνι)- γραμμένο σε 2/4 ή 6/8
2ο Μέρος: L’été (το καλοκαίρι)- γραμμένο σε 2/4
3ο Μέρος: La Poule (κότα)- γραμμένο σε 6/8
4Ο Μέρος: La Trenis (Πλοίαρχος)- γραμμένο σε 2/4
5ο Μέρος: La Pastourelle (βοσκοπούλα)- γραμμένο σε 2/4
6ο Μέρος: Finale (Τέλος)- γραμμένο σε 2/4

Το κάθε μέρος είχε 4 με 5 φιγούρες ήταν ένας χορός από μόνος του. Οπότε 5 διαφορετικοί χοροί συνθέτουν τον χορό Καντρίλλιες.

Χορός Λανσιέρηδες-Λανσιέδες(Lancier)

Ο χορός εμφανίστηκε γύρω στον 17ο αιώνα. Οι Λανσιέδες είναι η νέα μόδα της εκείνης της εποχής. Ο χορός προέρχεται από τις Καντρίλλιες είναι μια εξέλιξη αυτού του χορού. Ο περίφημος χορός Λανσιέδες χορευόταν από τους στρατιωτικούς ευγενείς. Ήταν ο χορός των λογχοφόρων και χορευόταν αποκλειστικά από αυτούς κατά τη διάρκεια των χοροεσπερίδων.

Γνωρίζουμε ότι η Γαληνοτάτη αυτοκρατορία της Βενετίας είχε παραχωρήσει απεριόριστα προνόμια στους ντόπιους ευγενείς των περιοχών που είχε κατακτήσει, σε όλο το λεγόμενο από τους ιστορικούς “ενετικό τόξο”, που ξεκινούσε από τη βόρεια Ιταλία, κατέβαινε στα Ιόνια νησιά, Κρήτη και έφτανε ως τη Κύπρο. Για την καλύτερη και αποτελεσματική ασφάλεια και άμυνα αυτού του νησιωτικού, κατά βάση, κράτους της, υποχρέωνε τους ντόπιους ευγενείς να διατηρούν πολεμικά πλοία (γαλέρες), τα οποία ήταν επανδρωμένα από ντόπιους εκπαιδευμένους ναυτικούς-στρατιώτες. Τα πλοία αυτά αποτελούσαν την πρώτη γραμμή κρούσης εναντίον οποιουδήποτε επιδρομέα κατά των ενετικών κτήσεων, μέχρι την κινητοποίηση του τακτικού και πανίσχυρου ενετικού στόλου.

Στα πλοία αυτά κυβερνήτες ήταν ευγενείς ντόπιων οικογενειών (σοπρακόμιτοι). Στις διάφορες χοροεσπερίδες που διοργανώνονταν στα σαλόνια και στα παλάτσα των ευγενών ιδιαίτερη ήταν η στιγμή που οι ευγενείς αυτοί χόρευαν το δικό τους χορό, τους Λανσιέδες. Η στιγμή αυτή προσελάμβανε ιδιαίτερη λαμπρότητα εάν είχε προηγηθεί κάποια νικηφόρα ναυμαχία.

Η μορφή του χορού

Οι Λανσιέδες είναι μια παραλλαγή της Καντρίλλιας έγινε δημοφιλής στα τέλη του 1800. Les Lanciers είναι ο πανευρωπαϊκος όρος για ένα σύνολο χορών που εκτελείται από τέσσερα ζευγάρια. Πρόκειται για ένα σύνθετο χορό που αποτελείται από πέντε στοιχεία ή εκδρομές, κάθε εκτελείται τέσσερις φορές, έτσι ώστε όλα τα ζευγάρια θα χορέψουν το προβάδισμα μέρος. Ο χορός χορεύεται από τέσσερα ζευγάρια που σχηματίζουν ένα τετράγωνο. Το βήμα έχει 1 τριαράκι και 2 βήματα(το 2ο είναι κλείσιμο) ή 3 τριαράκια και βήμα κλείσιμο. Ο ρυθμός είναι 4/4. Ο χορός αποτελείται από 4 με 5 διαφορετικές ενότητες-φιγούρες δηλαδή 4 με 5 διαφορετικούς χορούς που όλοι μαζί συνθέτουν τους λανσιέδες. Όπως ακριβώς χωρίζονται τα μουσικά μέρη ενός κλασσικού κομματιού. Χαρακτηριστικό στους Λανσιέδες είναι οι συχνές υποκλήσεις που γίνονται.

Τα μέρη του χορού

● La Dorset (περιοχή στην ΒΔ Αγγλία)- γραμμένο σε 2/4
● La Victoria (η Νίκη)- γραμμένο σε 2/4
● Les Moulinets (οι Ρόλοι)
● Les Visites (Οι Εκδρομές)
● Lancier (Λογχοφόρος)

Οι χοροί των σαλονιών

Εμφανίστηκαν τον 19ο αιώνα από τους αξιωματούχους της εποχής, τον Βασιλιά Όθωνα στην Αθήνα και φυσικά από τους πλούσιους της εποχής που είχαν συναλλαγές με τους ευρωπαίους. Στα Επτάνησα αυτό το ρεύμα έγινε αμέσως αποδεκτό καθώς η μουσική σαν είδος υπήρχε στα αυτιά των Επτανήσιων. Όλοι αυτοί οι ρυθμοί υπήρχαν και στις οπερέτες που δημιουργούσαν αλλά και στις καντάδες τους.

Βαλς

Η προέλευση του Βαλς ανάγεται στους λαϊκούς χορούς της Βαυαρίας. Το 1812 άρχισε δειλά να μπαίνει στα σαλόνια χορού της Αγγλίας. Ήταν ο πρώτος χορός που τα χέρια του καβαλιέρου αγκάλιαζαν την μέση της ντάμας. Ο κόσμος σκανδαλισμένος από την τολμηρότητα του καινούργιου χορού αντέδρασε έντονα. Όμως η κοινωνία είχε αρχίσει να αλλάζει ριζικά, και γρήγορα το Βαλς έγινε ένας πολύ αγαπητός χορός που εξαπλώθηκε παντού. Στα Επτάνησα το βαλς εμφανίζεται γύρω στο 1864 στην ένωση με την Ελλάδα. Ήδη στην Αθήνα το 1840 επί Όθωνα στο παλάτι ο Πρωτοχρονιάτικος χορός ξεκινούσε με τους επαναστάτες του 1821 να χορεύουν Συρτό και σειρά έπαιρναν οι αξιωματούχοι με τους ευρωπαϊκούς χορούς.

Στην Ελλάδα συναντάμε δύο μορφές βαλς την απλή μορφή σε 3/4 και το βαλ εζιτασιόν (βαλς με σταμάτημα χαρακτηριστικό κυρίως στην Λευκάδα κατά την περίοδο των Απόκριων) που έχει τη μορφή 5/8(μια μικρή παύση στον 6ο χρόνο). Πιο συχνά σε ελεύθερη κίνηση στο χώρο και σπανιότερα σε κυκλική μορφή.

Μαζούρκα

Η προέλευση του χορού είναι από την Πολωνία. Η μαζούρκα είναι διάδοχος του βαλς καθώς και αυτή είναι σε ρυθμό 3/4 άλλα όλος ο βηματισμός ολοκληρώνεται σε 4 ρυθμικά μέρη. Τα βήματα είναι ίδια με την λαϊκή μαζούρκα της Πολωνίας αλλά με πιο σεμνό ύφος σαν το βαλς. Στη Λευκάδα υπάρχει μια μουσική όπου χορεύεται τρεις φορές το βήμα της μαζούρκας και στην τέταρτη φορά χορεύουν βαλς.

Ταγκό

Η δεκαετία 1910-1920 είναι η περίοδος της διεθνούς “ταγκομανίας”. Γύρω στα 1910 το τάγκο άρχισε να χορεύεται έξω από την Αργεντινή, ως ένας καινούριος χορός της μόδας, από τις αστικές τάξεις, ακόμη και από την αριστοκρατία, πρώτα στο Παρίσι και μετά στην υπόλοιπη Ευρώπη. Την ίδια περίοδο το ταγκό (όπως τονίζεται στην Ελλάδα) φτάνει και στην Ελλάδα. Ήδη το 1914 οι οπερέτες “Πόλεμος εν Πολέμω” του Σπύρου Σαμαρά (συνθέτης της Επτανησιακής σχολής και του Ολυμπιακού ύμνου) και “Στα Παραπήγματα” του Θεόφραστου Σακελλαρίδη περιλαμβάνουν Ελληνικά ταγκό. Στα επόμενα χρόνια, και ιδίως στον μεσοπόλεμο, κυκλοφορούσαν πάνω από εκατό Ελληνικά τάγκο κάθε χρόνο.

Το βήμα του ταγκό που χορεύεται στην Ελλάδα δεν υπάρχει στις μορφές ταγκό του υπόλοιπου κόσμου. Είναι ένας χορός που “ελληνοποιήθηκε”. Άρα μπορούμε να λέμε ότι έχουμε και ελληνικό ταγκό. Το βήμα λοιπόν χωρίζεται σε 3 γρήγορα πλάγια βήματα προς μια κατεύθυνση και το 4ο βήμα αργό προς την αντίθετη κατεύθυνση(quick-quick-quick-slow).

Φοξ Ανγλκέ

Λίγο αργότερα εμφανίστηκε και το φοξ ανγκλέ. Ο ρυθμός 2/4 και γρήγορος το βήμα του ένα πίσω και ένα μπρος. Πολλές οπερέτες είχαν φοξ για μουσική όπως η Ριρικά. Στη Λευκάδα είναι και περιπαιχτικός την ώρα που χορεύεται στην πίστα καθώς τα ζευγάρια μεταξύ τους σπρώχνονται κατά…λάθος!!!

Για να διαβάσετε το Α’ Μέρος πατήστε [ΕΔΩ]

* Το κείμενο αποτελεί την εισήγηση του Σπύρου Παπουτσόπουλου, υπεύθυνου του χορευτικού τμήματος του Ορφέα, στο σεμινάριο που πραγματοποιήθηκε στις 28 & 29 Μαρτίου στην Αριδαία.

Συμπερασματικά για την τεκμηρίωση της εισηγήσεως μου αναφέρω ότι καταγραφικά εργάστηκα από προφορικές μαρτυρίες των παλαιών δασκάλων που δίδαξαν τους χορούς στην πόλη της Λευκάδας Ιωάννη Καλυβιώτη, Βούλη Βρεττό, Νικόλαο Κατηφόρη και Καλομοίρα Κατωπόδη .

Βιβλιογραφικές αναφορές

Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Χορού
Κείμενο: ευρωπαϊκοί χοροί, Διάφοροι ευρωπαϊκοί χοροί (χοροί σαλονιού) που χορεύτηκαν τον περασμένο αιώνα παράλληλα με ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς
-[Κονοφάος 1835, 7] Ελλάδα: Οι εις δημοσίους ή ιδιωτικούς χορούς (πάλους) την σήμερον συνεθιζόμενοι χοροί είναι ο Στρόβιλος (βαλς), η Κάλπη (γαλόπ), η Ρεδεβάλση (ρετεβάλς) και εξ τετράχωροι χοροί (Κατρίλαι). Είναι δε καίτινα άλλα είδη χορού, αλλ’ ούτοι είναι σπανιώτεροι, και περί αυτών θέλομεν είπη εφεξής ολίγα τινά. Οι συνήθεις χοροί των Γάλλων είναι οι Τετράχωροι (Κατρίλαι) και ο Καληδονικός (Εκοσές). Πρότερον εσυνηθίζοντο πολλοί και πολυειδείς Τετράχωροι, σήμερον όμως συνεθίζονται πέντε μόνον, οι εξής. Ο Πανταλώνης (πανταλόν), Το Θέρος (λ’ ετέ), Η Ορνις (λα πούλλε), Ο Βουκολικός (λα παστοράλ), Ο Τελικός (λα φινάλ).
-[Λουκάτος 1960, 151] Κεφαλονιά: Οταν οι ντυμένοι χορευτές ήθελαν να ξαναβρεθούν μόνοι χόρευαν τα ευρωπαϊκά, την απλή πόλκα και τη ματζούρκα, κι ύστερα τις θεαματικότατες καντρίλιες. Το γαϊτανάκι, αν το είχαν στο πρόγραμμά τους, το έπαιζαν στην αρχή, σαν γραφικό θέαμα εισαγωγής. Επαιρναν χοροδιδάσκαλο ειδικό, που τους μάθαινε καλά τους χορούς όλους, ιδιαίτερα τους ευρωπαϊκούς και τις καντρίλιες. Η χάρη κι η σωστή εκτέλεση των χορών ήταν το πρώτο που ήθελαν να επιδείξουν οι Μάσκαρες. Αρχίζουν από τις καντρίλιες, και χορεύουν μόνο τα ντυμένα ζευγάρια. Επειτα, όταν θα παίξουν τους χωριάτικους χορούς, όλος ο κόσμος μπαίνει στον κύκλο και χορεύει.
-[Λουκάτος 1962, 116] Κεφαλονιά: Αλλο πράγμα είναι οι παλιοί κοσμικοί χοροί (από την πόλκα ως τις καντρίλλιες), που έχουν γίνει παραδοσιακοί στην Επτάνησο και χορεύονται είτε σε κλειστούς χώρους είτε και στο λαϊκό ύπαιθρο.
-[Λουκάτος 1962, 285] Οθωνοί Κέρκυρας: Χορεύουν συρτά διάφορα: Γαστουριώτικο, Αγυριώτικο (της Κερκύρας), Παξινίτικο, Θωνιώτικο και Καλαματιανά. Χορεύουν και καντρίλιες και πόρκες.