Η Λευκάδα επί Ενετοκρατίας

«Η πρωτεύουσα Αγία Μαύρα, μεταφέρθηκε από τους Ενετούς στη σημερινή της θέση που τότε ονομαζόταν «Αμαξική». Από τη χρονιά αυτή οι πολιτικές τύχες της Λευκάδας είναι ίδιες με τις τύχες των άλλων Ιονίων νήσων. Κάτω από τη σημαία της Βενετίας τα νησιά του Ιονίου απόκτησαν για πρώτη φορά πολιτική ενότητα, αν και η Βενετική κυριαρχία δεν υπήρξε η ίδια σε όλα τα νησιά. Η ευέλικτη ενετική πολιτική χάραξε στα Επτάνησα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά πλαίσια προσαρμοσμένα στα τοπικά θέσμια που βρήκε σε κάθε νησί: αναγνώρισε παλιότερα προνόμια, υιοθέτησε θεσμούς και επέτρεψε την τοπική αυτονομία και τη δημιουργία τοπικής αριστοκρατίας. Έτσι τα Επτάνησα, πέραν των ομοιοτήτων που συνεπαγόταν η κοινή πολιτική πορεία, παρουσιάζουν και διαφορές. Π. χ. η Κέρκυρα και η Κεφαλλονιά αντιπροσωπεύουν δυο διαφορετικά πολιτειακά-διοικητικά συστήματα. Στην Κέρκυρα το πολίτευμα έχει έντονη την παρουσία του τοπικού αριστοκρατικού στοιχείου ενώ στην Κεφαλλονιά παρουσιάζεται μεγαλύτερη διείσδυση του λαϊκού στοιχείου. Η Λευκάδα διοικείται σύμφωνα με τον δικό της Καταστατικό Χάρτη, «τα προνόμια της Κοινότητας της Αγίας Μαύρας» που της παραχώρησε ο Μοροζίνι το 1684.

Η κυρίαρχη τάξη είναι οι nobili, δηλαδή, οι «ευγενείς» ή «άρχοντες», οι κάτοχοι μεγάλης κτηματικής περιουσίας που αποτελούν μια ελάχιστη μειοψηφία. Μόνο τα μέλη της έχουν πολιτικά δικαιώματα (cittadini). Αρχικά μόνο 70 οικογένειες ανήκουν στους cittadini αλλά σταδιακά το δικαίωμα αυτό το αποκτούν περισσότεροι. Η δεύτερη τάξη είναι οι αστοί: οι έμποροι, οι οποίοι έχουν και σπίτι στην πόλη και υπολογίσιμη περιουσία στον κάμπο της πόλης, οι γιατροί, οι δικηγόροι, οι συμβολαιογράφοι, οι φαρμακοποιοί-όλοι αυτοί αποκαλούνται signori και επισήμως notabili. Δεν έχουν πολιτικά δικαιώματα αλλά διαθέτουν κοινωνικό κύρος. Ακολουθούν τα κατώτερα στρώματα της δεύτερης τάξης: οι μικροκτηματίες της περιοχής του κάμπου της πόλης, οι οποίοι διέμεναν στην πόλη, και οι χειρώνακτες επαγγελματίες (ξυλουργοί, χτίστες, βυρσοδέψες, μακελλάρηδες, ράφτες, σανδαλοποιοί, σαπωνοποιοί κ.λ.π.). Και στο χαμηλότερο σκαλοπάτι της αστικής κοινωνικής κλίμακας οι μικροαλιείς, οι μεταφορείς και οι χωρίς μόνιμη εργασία: οι κατ’ εξοχήν «μπουρανέλλοι». Κάποιοι μεγαλοκτηματίες βρίσκονται στην ύπαιθρο, μερικοί από τους οποίους διαμένουν και στην πόλη. Είναι οι «αφέντες» της περιοχής, έχουν προστάτες στο αρχοντολόι της πόλης και κολίγους στα κτήματά τους. Το πολυπληθέστερο πληθυσμιακό στρώμα το αποτελούν οι ελεύθεροι μικροκτηματίες γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι της υπαίθρου. Ζουν εξαιρετικά επίπονα και στερημένα υπό την σκληρή εκμετάλλευση των αρχόντων και των Ενετών. Ένα πολύ μικρότερο μέρος είναι οι κολίγοι, που καλλιεργούν τις περιουσίες των κτηματιών. Συνολικά η ύπαιθρος συγκεντρώνει το 80% του πληθυσμού.

Ορισμένοι επαινούν την αποτελεσματικότητα και την διπλωματικότητα του ενετικού συστήματος διακυβέρνησης: εκσυγχρόνισε τη δημόσια ζωή, ιδρύοντας δικαστήρια και βάζοντας τις βάσεις για την οργάνωση των διοικητικών υπηρεσιών. Δεν παύει όμως να είναι ένα σύστημα ολιγαρχικό, που επέβαλε την οικονομική και πολιτική κυριαρχία μιας μειοψηφίας σε βάρος των πολλών και εξέθρεψε έτσι τις κοινωνικές αντιδικίες και συγκρούσεις της εποχής.»*

Η Αμαξική – Αγία Μαύρα επί ενετοκρατίας.

[ Για τη νέα πρωτεύουσα συντάχτηκε ένα σχέδιο από το μηχανικό Σεμιτέκολο,  που το βλέπομε στο Ιστορικό Αρχείο Λευκάδος με χρονολογία  1726.  Επιτρέπεται να πιστεύει κάνεις πως πρώτα στριμώχτηκαν εδω κι εγκαταστάθηκαν οι φευγάτοι από την Αγία Μαύρα κάτοικοι (1684-85) κι ύστερα και κατά πως πρόχειρα έγινε η εγκατάστασή τους συντάχθηκε το σχέδιο. Η κατάσταση ήταν ανώμαλη ως το 1717.

Κατά το σχέδιο του Σεμιτέκολο (1726) τα σπίτια της Αμαξικής προς τα νότια του παζαριού απλώθηκαν Ν και Α από τη θέση που έχουν οι ναοί του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Δημητρίου, χωρίς όμως να φθάνουν στη σημερινή παραλιακή οδό ούτε νότια ούτε ανατολικά. Προς τα ΝΑ. τα σπίτια δεν έφθαναν στο ναό του Αγίου Χαραλάμπους.

Βόρεια του παζαριού τα σπίτια άρχιζαν από το σημείο που συναντώνται η κεντρική πλατεία και ο δρόμος Αγίας Παρασκευής πίσω από το Ιερό του Αγίου Σπυρίδωνος κι έφθαναν δυτικά ως το ναό της Παναγίας των ξένων και βόρεια απλωνόταν σε βάθος 70 περίπου μέτρα από το ναό της Αγίας Παρασκευής, όπου έφθανε η λίμνη. Στο χώρο ανάμεσα του δρόμου Αγίας Παρασκευής και παζαριού από πλατεία ως το ναό του Αγίου Νικολάου δεν υπήρχαν καθόλου σπίτια και πάλι.

Το παζάρι χαράχτηκε ως τον Άγιο Μηνά, αλλά κατά μήκος του σχεδιάστηκαν και οικοδομήθηκαν μόνον οι ναοί του Παντοκράτορος, των Εισοδίων της Θεοτόκου και του Αγίου Μηνά, καθόλου σπίτια. Ο κεντρικός δρόμος της πολίχνης δεν είχε όλος σπίτια επί Ενετών για πολλά χρόνια.

Στη μέση του παζαριού, όπως βλέπομε στο αγγλικό σχέδιο της πόλης, υπήρχαν οι 5 βρύσες…

Την περιορισμένη σε τόσο στενό χώρο και πυκνοκατοικημένη νέα πολίχνη – πρωτεύουσα αυλάκωναν στενά και σκοτεινά σοκάκια,… που όσο να «καλλιγωθούν» με «καλντερίμι»  – το παζάρι προς το τέλος της ενετοκρατίας – ήταν, μερικά ακόμα και στα χρόνια της αγγλοκρατίας και μετά την Ένωση, βυθισμένα στο βόρβορο-προ πάντων εκείνα της νότιας πλευράς της πόλεως.

Βέβαια μετά το 1726 κατά τη διάρκεια της ενετοκρατίας έγιναν αρκετές μεταβολές και νέα οικοδομήματα , καθώς και ανοικοδομήσεις μετά από κάθε μεγάλο σεισμό και μεγεθύνσεις μικρότερων κατοικιών.

Όλοι οι ναοί της πόλεως οικοδομήθηκαν μετά τον ερχομό των Ενετών. Το 1726 υπήρχαν στην πολίχνη περίπου 500 οικοδομές.  Το 1769 τα σπίτια ήταν 826. Κατά την απογραφή του 1824 βρέθηκαν 1068 σπίτια, 492 αποθήκες, 172 μαγαζιά και 20 εκκλησίες.

Ως τόσο η γενική αρχική φυσιογνωμία της πολίχνης δε θα πρέπει να άλλαξε πολύ. Γιατί δημόσια έργα εξωραϊσμού και εξυγιάνσεως  λιμενικά κ.λπ. σε σπουδαία κλίμακα δεν έγιναν. Προς το τέλος της περιόδου πλακοστρώθηκε η πλατεία και λιθοστρώθηκε το παζάρι. Αυτό ήταν όλο. Ωστόσο αμφιβάλλω, αν σώζεται κάποιο σπίτι της περιόδου αυτής. Όπως είδαμε, οι Ενετοί δεν έφκιασαν ούτε μια βρύση, και η πόλη, ακόμα και προς το τέλος της αγγλοκρατίας, υδρευόταν από τις βρύσες που είχαν φκιάσει οι Τούρκοι. Στους Δημόσιους προϋπολογισμούς της Ενετικής Διοικήσεως Λευκάδος έξοδα για δημόσια έργα δεν εγγράφονταν καθόλου. Οι Ενετοί δεν έκριναν υποχρέωσή τους να επιστρέφουν ούτε δραχμή στους άτυχους κατοίκους του νησιού, τους οποίους φορολογούσαν πραγματικά απάνθρωπα. Μια προκυμαία, που είχαν αρχίσει να φκιάνουν από την πόλη ως το φρούριο, την άφησαν στη μέση.

Για την καθαριότητα ενδιαφέρθηκαν οι Ενετοί μόνο με διαταγές. Μια τέτοια διαταγή έχομε από το 1769. Το καλοκαίρι του 1771 οι Ενετοί ζήτησαν από κείνους που διατηρούσαν ζώα μέσα στην πόλη να τα περιορίσουν σε κλειστούς χώρους ή να τα απομακρύνουν. Τα μικροκοπάδια, όπως φαίνεται, γύριζαν ελεύθερα στην πόλη και τώρα ζητείται να κλειστούν σε στάβλους μέσα στην πόλη. Τα ζώα αυτά ήταν πρόβατα και χοίροι. Αργότερα, το φθινόπωρο του 1777, απαγορεύτηκε η λειτουργία βυρσοδεψιών μέσα στην πόλη. Νέα διαταγή για την καθαριότητα κυκλοφόρησε και το 1796. Αλλά η κατάσταση, πώς ν’ αλλάξει στο στενό χώρο μιας πόλεως, της οποίας τα σπίτια είχαν χτιστή το ένα πάνω στο άλλο, σε χώρο σχεδόν χαμηλότερο από τη στάθμη των υδάτων, και στην οποία δούλευαν 14 νεκροταφεία -πολύ περισσότεροι στάβλοι, 16 λιτρουβιά και ίσως 50 αποχωρητήρια ιδιωτικά.

Έτσι έγινε ώστε ακόμα και στο τέλος της περιόδου αυτής [Ενετοκρατίας] η πόλη της Αμαξικής παρουσίαζε εικόνα αθλιότητος. Τις αρχές Μαΐου 1795 την επισκέφτηκε ο καθηγητής john Sibthorp, που έγραψε πως η Αμαξική του θύμισε τουρκόπολη: «στενά σοκάκια και αδιαφορία της αστυνομίας για την καθαριότητα».

 Πιο παραστατικά παρουσιάζει την κατάσταση ο  Saint Sauveur (Andre Crassetπου γράφει:

«Η πόλη είναι κακοφτιαγμένη και πολύ ακάθαρτη. Δεν είναι παρά λί­γα χρόνια που έχουν λιθοστρώσει την κεντρική οδό.(έκαμαν καλντερίμι). Τελειώνει στην πλατεία Αγίου Μάρκου, [κεντρική πλατεία], που είναι ένα μικρό τετράγωνο λίγο μακριά από τη θάλασσα. Στη μια πλευρά της είναι χτισμένη η δυτική εκκλησία, στην άλλη η ελληνική εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνος. Το σπίτι που κρατεί ο Προνοητής είναι επίσης σ’ αυτή την πλατεία και κλεί­νει τη μια γωνία.

»Πριν από λίγα χρόνια πλακόστρωσαν αυτή την πλατεία και στη μέση έστησαν μια μαρμάρινη κολώνα που βρέθηκε στα ερείπια της Νικοπόλεως. Απάνω σ’ αυτήν τοποθέτησαν ένα λέοντα του Αγίου Μάρκου. Τα σπίτια όλα είναι πολύ λίγο ψηλά και τα περισσότερα έχουν μόνο ένα πά­τωμα. Αυτά που έχουν δύο έχουν πόντζους (Τζαμαρίες), προς τα έξω, που βλέπουν προς το δρόμο και είναι πολύ ευχάριστοι κατά τις μεγά­λες ζέστες. Όλες αυτές οι κατοικίες είναι χωρίς γούστο φκιαγμένες και χωρίς σχέδιο, και καμιά δεν παρουσιάζει την ελάχιστη ιδέα αρχιτεκτονι­κής…  Στην πόλη της Αμαξικής υπάρχουν 14 Ελληνικές Εκκλησίες.

 Το κλίμα είναι πολύ ανθυγιεινό στα μέρη προς την Ακαρνανία και γύρω στην πόλη»  και ότι κάποτε είχε καταστροφή και το υδραγωγείο που την ύδρευε «ώσπου κάποιος Προ­νοητής διέταξε να καθαρίσουν τα παλαιά κανάλια, που έφερναν στην πόλη το νερό της Μεγάλης Βρύσης»].**

Σ.Σ. (Δεν έχει διασωθεί κανένα κτήριο στην πόλη Λευκάδα από όσα κτίστηκαν επί Ενετοκρατίας.  Τα ελάχιστα σωζόμενα παλιά κτίρια της πόλης είναι τα αντισεισμικά -με την ευρηματική αντισεισμική κατασκευή- και   κτίστηκαν επί Αγγλικής προστασίας, (1809-1864 ) και μεταγενέστερα, ύστερα από τον καταστροφικό σεισμό του 1825, που ισοπέδωσε την πόλη.)

* Δημήτρης Τσερές: Ιστορικό Περίγραμμα Νήσου Λευκάδας
** Πάνος Ροντογιάννης: Οι πρωτεύουσες της Λευκάδας