Ο εποικισμός στη Λευκάδα (1697) – (Η περίπτωση Μάρκου Νέγρη)

( Συγγραφέας Γεώργιος Σ.  Πλουμίδης, (1987), Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη Ιωαννίνων)

Δύο ήταν τά μεγάλα προβλήματα πού οί Βενετοί άντιμετώπισαν όταν κατέλαβαν τή Λευκάδα κατά τή δεύτερη Βενετοκρατία (όπως συνήθως άποκαλείται αύτή ή περίοδος): ή προστασία άπο τή ξηρά καί ή αύξηση του πληθυσμου.

Οί Τούρκοι, πράγματι, ποτέ δέν παραδέχτηκαν τήν κατάληψη του νησιού καί της περιοχής του Άμβρακικου κόλπου καί συνεχώς παρενοχλουσαν τούς Βενετούς, πού σταδιακά παρέδωσαν μέρος της ηπειρωτικής ένδοχώρας. Γενικά ή όλη περιοχή γύρω άπο τή Βόνιτσα – Λευκάδα είναι βαλτώδης καί αύτή ή φυσική διαμόρφωση προστάτευε τό νησί. Εξάλλου ή απουσία στόλου άπό τήν πλευρά των Τούρκων καί ή τελειοποίηση τής οχύρωσης του κάστρου τής ‘Αγίας Μαύρας ήταν πρόσθετα στοιχεία πού ένίσχυαν τούς Βενετούς. ’Ακόμη, οί τελευταίοι φρόντισαν γιά τήν άποστολή στήν περιοχή στρατιωτικών σωμάτων άπό τις άλλες κτήσεις τους.

’Ήδη στά 1502 είχε διαφανεΐ ή δυσκολία του βενετικού κράτους νά συγκεντρώσει ικανές δυνάμεις γιά τήν άπόκρουση τών Τούρκων καί το ίδιο παρατηρήθηκε καί κατά τή νέα κατάληψη τής περιοχής καί γι’ αύτό ή κύρια προσπάθεια στράφηκε στή μόνιμη έγκατάσταση οικογενειών, πού συνήθως μέλη τους είχαν λάβει μέρος στις πολεμικές έπιχειρήσεις. Το τελευταίο αύτό μέτρο βοηθούσε καί στήν άντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος.

Τήν πληθυσμιακή ίσχνότητα του νησιού τους τονίζουν οί Λευκάδιοί σέ υπόμνημαπού τό 1685 έπέδωσαν στον Φραγκίσκο Μοροζίνη, ένώ οί Βενετοί τό 1688 ύπολόγισαν τούς κατοίκους σέ 9.000 ψυχές.’Ή δη τό 1690 ομάδα Πρεβεζάνων5 είχε ζητήσει τήν έγγραφή της στό τοπικό συμβούλιο του νησιού (πράγμα πού σημαίνει δτι αυτοί είχαν κιόλας άποκτήσει περιουσία) καί άπό τότε θ’ ακολουθήσουν διαδοχικές εγκαταστάσεις άπό τήν ’Ακαρνανία, ’Ή πειρο-’Αλβανία,τά άλλα νησιά του Ίονίου καί, άκόμη, άπό τή Χίο1. Γιά τούς νέους αυτούς κατοίκους ή βενετική διοίκηση προσπάθησε νά βρει κατάλληλες καλλιεργήσιμες γαΐες. Οί πεδινές έκτάσεις του νησιού είναι λίγες καί γ ι’ αύτό άλλοι έγκαταστάθηκαν στά κτήματα άνάμεσα στη Βόνιτσα-’Άκτιο – Λευκάδα, άλλοι γύρω άπό τή σημερινή πρωτεύουσα του νησιού (τότεΆ μαξική, σήμερα Χώρα), προς τήν περιοχή τής σημερινής παραλιακής όδου προς Νικιάνα, καί άλλοι προωθήθηκαν στο Μεγανήσι.

‘Όπως ήταν φυσικό, στήν επιλογή των οικογενειών προτιμήθηκαν οσες εΐχαν μέλη τους στο στρατό ή συγγενείς τους πού είχαν φονευθεΐ στον πόλεμο. ’Από τον σχετικό κατάλογο των «benem eriti», πού ό Μαχαιρας”παραθέτει, εύκολα διαπιστώνεται δτι είχε σχηματιστεί μια πολυάριθμη όμάδα άπό ξένους, πού βάσιζαν τά δικαιώματά τους στήν πάγια τακτική των Βενετών νά έπιβραβεύουν οσους προτιμούσαν τήν προστασία τους καί δσους έμπρακτα, καί μάλιστα σέ πολεμικές περιόδους, άποδείκνυαν τή φιλική τους στάση.

Στηριζόμενοι λοιπόν σ’ αύτό τό δεδομένο, οί ύπήκοοι αύτής τής τελευταίας κατηγορίας έδιναν άληθινή μάχη γιά νά διαφυλάξουν οσες παραχωρήσεις είχαν άποκτήσει καί, κυρίως, νά τις μεταβιβάσουν κληρονομικά. Γιά τούς λόγους αύτούς οί κάτοχοι προνομιακών χορηγιών φρόντιζαν πάντοτε στή σχετική άπόφαση τών ’Αρχών ν’ άναφέρεται ρητά ή δυνατότητα του κατόχου νά διαθέσει σέ άπόγονο (πού καί αύτός καταγραφόταν ονομαστικά) τό σχετικό άντικείμενο. Άλλοτε οί αποφάσεις περιόριζαν χρονικά τή διάρκεια τής χορηγίας καί τότε οί ενδιαφερόμενοι ζητούσαν παράταση μέ διάφορες δικαιολογίες,”προβάλλοντας κυρίως άντιξοότητες καιρικές (αν πρόκειται γιά έγγειο κτήμα) ή οικογενειακά δράματα, ώστε νά τονιστεί ή ισχνή ως τότε απόδοση του κτήματος. Τά γραπτά αιτήματα άλλοτε άπευθύνονταν στις αρχές του τόπου, άλλοτε στον άνώτερο τοπικό διοικητή τής εύρύτερης περιοχής (π.χ. στον capitano general) καί άλλοτε, καί οχι άσυνήθιστα, άπευθείας στά άνώτατα κρατικά όργανα τής πόλης τής Βενετίας.
Στήν κατηγορία τών έγγειων χορηγιών εντάσσεται καί ή περίπτωση πού μάς άπασχολεΐ εδώ. ‘Η αρχική χορηγία είχε δοθεΐ στόν Μάρκο Νέγρη. Αύτός ήταν ’Αλβανός άπό τό Σκούταρι (Σκόδρα) καί ύπηρετοΰσε στό βενετικό στρατό πού προστάτευε τΙς βενετικές κτήσεις της Δαλματίας καί της ’Αδριατικής. ’Από έκεΐ στάλθηκε, μαζί μέ τον αδελφό του Γεώργιο (καί αυτόν στρατιώτη), στην ’Ανατολή. Τα δυο άδέλφια είχαν προηγουμένως πολεμήσει στις συγκρούσεις μέ τούς Τούρκους τής Δαλματίας, οπού έχασαν τρία άλλα άδέλφια.

Ό Μάρκος πιάστηκε αιχμάλωτος στα ’Αντικύθηρα (Cerigotto) ένώ μετέφερε επιστολές του βενετοΰ διοικητή της Μονεμβασίας στη Γραμβούσα τής Κρήτης. Μεταφέρθηκε στα Χανιά καί από έκεΐ τον πήραν μαζί μέ άλλους σκλάβους σέ γαλλικό πλοίο, πού οι Τούρκοι είχαν ναυλώσει καί κατευθυνόταν στή Χίο. Στή διαδρομή, όταν τό πλοίο έκαμε στάση στήν Τήνο, ό Μάρκος κατόρθωσε νά πέσει στη θάλασσα καί νά ελευθερωθεί καί άμέσως έπανήλθε στον βενετικό
στρατό. ’Έλαβε μέρος στη μάχη του ’Άργους (10 ’Ιουνίου 1695), οπού ο άδελφός του Γεώργιος άποκεφαλίστηκε άπό τούς Τούρκους. Μέ τό τέλος του τουρκοβενετικοΰ πολέμου ό Μάρκος έγκαταστάθηκε στή Λευκάδα, οπού ή βενετική διοίκηση του παραχώρησε μέ απόφαση τής 12 Σεπτεμβρίου 1697 (καί νέα τής 5 Σεπτεμβρίου 1699) δύο τεμάχια γης, έ’να στο Μόρφι καί άλλο στου Σεχλίμποΰ (ολα κοντά στήν Άμαξική) καί τά δύο μαζί έκτασης πέντε campi padovani (ή στρέμματα 18, πίνακες [tavole] 81). Τά κτήματα είχαν έλαιόδενδρα 38, όπωροφόρα δένδρα, αμπέλια καί άπό ένα σπιτάκι. Γιά τήν περιουσία του αυτή Μάρκος είχε τήν υποχρέωση νά καταβάλλει στο δημόσιο κάθε χρόνο λίρες χάλκινες 20.

Στή Λευκάδα ό Μάρκος νυμφεύθηκε τήν Κερασιά, ντόπια κάτοικο, καί βελτίωσε τήν άπόδοση των κτημάτων του. Πριν τον θάνατόν του, πού έπήλθε πριν τό 1741 (καί υστέρα άπό τό 1727, άλλά πλησιέστερα προς τό 1741) άπέκτησε κόρη, τή Σταμούλα, καί άφησε τή γυναίκα του έγκυο, πού τελικά γέννησε γιό, τον Γεώργιο. “Οταν λοιπόν τό 1741 δημιουργήθηκε πρόβλημα γιά τήν κληρονομιά των κτημάτων, ή μητέρα πρόβαλε τά δικαιώματα του γιου της καί τελικά έλαβαν ή κόρη 2 campi καί ό γιος 3 campi padovani. Ή Σταμούλα στο μεταξύ παντρεύτηκε τον Παναγιώτη Ψιλίανό μέ τον όποιο άπέκτησε δυο γιούς, τον ’Αθανάσιο καί τον Μάρκο. ‘Ο άδελφός της Γεώργιος πέθανε άκληρος καί γι’ αύτό τό 1754 οί δυο παραπάνω άνεψιοί του διεκδίκησαν τήν περιουσία του θείου τους (3 campi padovani) καί πέτυχαν νά τήν άποκτήσουν. Τό κτήμα του θείου είχαν νοικιάσει οί άδελφοί Σταματέλος καί ’Ιωάννης Καμινάρης, πού άναγνώρισαν τούς νέους ιδιοκτήτες. ’Αρκετά άργότερα, τό 1802, ό γιος του Μάρκου, ό Ιωάννης ψιλιανός, διεκδίκησε τήν κληρονομιά καί την άπέκτησε.

Η πορεία πού ακολούθησε ή χορηγία πού είχε δοθεί στον Μάρκο Νέγρη είναι τυπικό δείγμα τής σχετικής πολιτικής πού ή Βενετία άκολουθοΰσε. Ό Μαχαιρας άναφέρει είκοσι πέντε περίπου οικογένειες πού διακρίθηκαν κατά τις επιχειρήσεις γιά τήν κατάληψη του νησιού καί όλες τους άνταμείφθηκαν μέ κτήματα, οικίες (περίπτωση Παπαδοπούλου καί Σουμήλα), οικόπεδα στήν Άμαξική (περίπτωση Σέρβου) ή τίτλους (περίπτωση Τζανκαρόλου).

Ωστόσο ή βενετική διοίκηση δέν ήταν πάντα πρόθυμη γιά τήν άνταμοιβή τών υπηκόων της ή γιά τήν έφαρμογή τών διαταγών πού είχαν σχετικά έκδώσει οί άνώτεροι στρατιωτικοί, οπως ό capitano general damar ή οί provveditori. ’Έχουμε στή διάθεσή μας τις προσφυγές άπευθείας στή βενετική μητρόπολη του ’Αποστόλη Ψωμα (1692 και δεύτερη τό 1707 ), άλλά καί πολλών έποίκων του Μόριά, πού παραπονοΰνται γιά τήν άνακολουθία πού επί του προκειμένου παρατηρεΐται. Φυσικά ενα μέρος τών διαμαρτυριών έχει βάση, μιά άλλη όμως αιτία τών καθυστερήσεων δέν οφείλεται στή διοίκηση, άλλά σέ προσκόμματα πού έθεταν ντόπιοι ή έποικοι, πού διεκδικουσαν (ή έποφθαλμιοΰσαν) τήν ίδια χορηγία. Πάντως, πάγια τακτική τών Βενετών ήταν ή συγκράτηση άπέναντι στις πολλές άπαιτήσεις καί ή φειδωλή άπονομή τίτλων, προνομίων ή άμοιβών.
Στήν περίπτωση τής Λευκάδας οί Βενετοί είχαν νά άντιμετωπίσουν δυο καταστάσεις: ’Αφενός τήν εγκατάλειψη έκτεταμένων κτημάτων πού ώς τότε άνήκαν στούς Τούρκους, άλλά τώρα ήταν αναγκαίο νά καλλιεργηθούν, καί άφετέρου τήν πίεση πρώην (οπως καί έν ένεργεία) στρατιωτών καί προσφύγων ή ακόμη κατοίκων άλλων περιοχών πού διέβλεπαν μόνιμη πιά τή βενετική κατοχή στο νησί καί στή γύρω περιοχή καί ταυτόχρονα έπιθυμουσαν τήν άπόκτηση εύφορης γης. Προσφέρονταν τρεις περιοχές γιά τον σκοπό αύτό: ‘Η πεδιάδα τής Βόνιτσας, ή περιοχή τής ‘Αμαξικής καί τό Μεγανήσι.

‘Όπως καί παραπάνω άναφέραμε, οί Βενετοί έπιδίωξαν τήν προσέλκυση ξένων. Βοήθησαν τούς φιλικούς πληθυσμούς, άλλά βέβαια διατήρησαν κάποια επιφυλακτικότατα γιά τις λιγότερο τεκμηριωμένες άπαιτήσεις. Τό νησί έχει λίγες πεδινές εκτάσεις, άλλά δέν είναι εύκαταφρόνητες. Δημιουργήθηκε λοιπόν άνταγωνίσμός γιά τήν απόκτηση γης, πράγμα πού έγινε όξύτερο σέ κάθε κληρονομική μεταβολή. Τότε τό κράτος πρόσεχε εάν τηρούνταν οί νομικές προϋποθέσεις καί οί
ιδιώτες πρόβαλλαν δικές τους άνάγκες ή προτεραιότητες σέ σύγκριση μέ τά δικαιώματα πού άντιπαράθετε ό κληρονόμος.

’Από τις άνανεώσεις τής χορηγίας πού δόθηκαν στούς κληρονόμους του Μάρκου Νέγρη συμπεραίνουμε οτι: α) ‘Ο Μάρκος είχε προσφέρει πράγματι διακεκριμένες ύπηρεσίες, τόσο προσωπικά, οσο καί μέ τά τέσσερα άδέλφια πού έχασε στόν πόλεμο, β) Ή νομική κατοχύρωση τών δικαιωμάτων τών κληρονόμων του ήταν πλήρης καί σαφής, καί γ) Ό γάμος τής Σταμούλας μέ τον Παναγιώτη Ψιλιανο ένίσχυσε την κοινωνική θέση της οικογένειας, γιατί ο Παναγιώτης είχε κι’ αύτος τιμηθεί γιά Ανδραγαθία. ’Ακόμη, ό Ψιλιανός είχε δεσμούς μέ τόν Ζαφείρη Κουσουρή, πού καί αύτος άνήκε στούς «benemeriti».

*Η ύπόθεση Μάρκου Νέγρη άποδεικνύεται χρήσιμο «δείγμα» γιά τις χορηγίες πού παρείχε ή βενετική διοίκηση, γιατί μπορούμε νά τήν παρακολουθήσουμε διαχρονικά (πάνω άπά ένα αιώνα) καί γιατί θίγει ολες τις νομικές πτυχές, καθώς πέρνα ολα τά στάδια κληρονομιάς καί ελέγχου έκ μέρους τής κρατικής μηχανής.

Για τις παραπομπές διαβάστε το κείμενο σε μορφή PDF ΕΔΩ