Ο ρόλος του Λευκαδίτη μοναχού Μελέτιου (Μιχαήλ) Φίλιππα στα γεγονότα στην Ι.Μ. Κουτλουμουσίου τον Σεπτέμβριο 1860

 Του Αντώνη Γ. Περδικάρη

Η Ι.Μ. Κουτλουμουσίου βρίσκεται λίγο έξω από την πόλη των Καρυών, στο  Άγιο Όρος. Μετά από ολιγόλεπτη πορεία, μέσα από μια κατάφυτη πλαγιά αναδύεται σιωπηλός και απρόσιτος ο καστρότοιχος της Ιεράς Μονής, η οποία φέρεται ότι ιδρύθηκε επί Βυζαντινού Αυτοκράτορα Αλέξιου του Α’ Κομνηνού περί τα τέλη του ΙΑ’ αιώνα. Η μονή είναι έκτη στην ιεραρχική τάξη των είκοσι συνολικά Αγιορείτικων μονών Το όνομά της έχει δοθεί προς τιμήν του -σελτζουκικής καταγωγής- Κάλλιστο  Κουτλουμούς, ο οποίος υπήρξε πρώτος ήγούμενος της Μονής(1).

Την περίοδο κατά την οποία συνέβησαν τα γεγονότα τα οποία θα περιγράψω  παρακάτω, η Μονή όπως και ολόκληρο το Άγιο Όρος τελούσε -ως γνωστόν- υπό Οθωμανική κυριαρχία. Πέραν των εν λόγω συμβάντων, κατά το β΄ μισό του 19ου αιώνα, έχουμε τρία άλλα σημαντικά γεγονότα σχετιζόμενα με τη Μονή και στα οποία θα αναφερθώ  επί τροχάδην καθώς απαιτείται η γνώση τους: Το πρώτο, ήταν το έτος 1856,  όταν με ομόφωνη αίτηση των πατέρων της προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη το εν λόγω ίδρυμα  επανήλθε στην αρχαία κοινοβιακή τάξη, μετά από ιδιόρρυθμο βίο πέντε αιώνων(2). Το δεύτερο γεγονός σχετίζεται με τα περιουσιακά στοιχεία της Μονής στη Ρουμανία, τα οποία χάθηκαν την περίοδο αυτή, καθώς το έτος 1862, ο ηγεμόνας της Βλαχίας Αλέξανδρος Ιωάννης Α’ ή Κούζα (Alexandru Ioan Cuza 1820-1873) δήμευσε τα μετόχια όλων των Αθωνικών μοναστηριών(3). Το τρίτο γεγονός, το οποίο έδωσε άλλο ένα σοβαρότατο χτύπημα στη Μονή, ήλθε το έτος 1870, όταν πυρκαγιά κατέστρέψε το μεγαλύτερο τμήμα του μοναστηριού(4). 

Στα γεγονότα του 1860, πρωταγωνιστικό ρόλο είχε ο τότε ηγούμενος της Μονής  Ιωάσαφ Αγιαννανίτης(5), για τον οποίο γνωρίζουμε μόνο ότι ήταν Επτανήσιος(6) και κακώς ταυτίζεται από ορισμένους(7) με τον Ιωάσαφ  Βυζάντιο, ένα  μοναχό καταγόμενο προφανώς από την Κωνσταντινούπολη και ο οποίος είχε αποβιώσει  τότε(8).  Ωστόσο, και στην κρίση αυτή, ο ρόλος του Μελετίου, ο οποίος τότε ήταν απλά ιεροδιάκονος στη Μονή, υπήρξε καταλυτικός. Η καίρια αντίδρασή του στην κρίσιμη φάση των γεγονότων φανερώνει ψυχραιμία και αντίληψη των καταστάσεων, ικανότητες που σε συνδιασμό με τα διοικητικά και ηγετικά του προσόντα, τα οποία αναδείχθηκαν αργότερα, διέσωσε ουσιαστικά την Μονή από μια ολική καταστροφή και την επανέφερε σε ομαλή λειτουργία, όταν – το έτος 1889- εκλέχθηκε ηγούμενός της.

Πριν αναφερθώ σε κάποια γνωστά βιογραφικά στοιχεία του Μελετίου, θα ήθελα να εξηγήσω -στους μη ειδικούς- την δυσκολία που υπάρχει στη ταυτοποίηση  των προσώπων φέροντα το μοναχικό σχήμα. Είναι γνωστό, ότι οι αποδεχόμενοι το  σχήμα αυτό, έχουν αποδεχθεί  και την αρχή της διακοπής κάθε δεσμού με τα «επίγεια», προκειμένου να εκτελούν ανενόχλητα τα καθήκοντά τους ως μοναχοί. Προς διευκόλυνση πιθανώς και αυτού του στόχου, ταυτόχρονα με την μοναχική κουρά, αλλάζει το όνομά τους, ενώ η χρήση του επωνύμου τους επιτρέπεται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Παράλληλα για να είναι δυνατή η διάκρισή τους από τους υπόλοιπους μοναχούς με το ίδιο όνομα, χρησιμοποιούν ένα νέο επίθετο, το οποίο παράγεται συνήθως από τον τόπο καταγωγής τους, ή την «μονή της μετανοίας τους». Ειδικότερα προκειμένου για μοναχούς  παλαιοτέρων ετών οι οποίοι έχουν αποβιώσει είναι δύσκολο να βρεθούν τα βιογραφικά τους στοιχεία, καθώς   διαπιστώνεται ότι για μεγάλες περιόδους  δεν τηρούνταν τα μοναχολόγια στις ιερές μονές, ή –εφ’ όσον τηρούνταν-  συχνά δεν είναι επιτρεπτή η πρόσβαση , ή  σε άλλες περιπτώσεις, διαπιστώνεται τελικά τ ότι αυτά είχαν καταστραφεί.

Προκειμένου για τον μοναχό Μελέτιο τον Κουτλουμουσιανό, είναι δυνατόν να αντληθούν τα κυριώτερα βιογραφικά του στοιχεία από την βιβλιογραφία, καθώς έχουν δημοσιευτεί ήδη δύο επιστημονικές εργασίες για την δράση του(9). Τα δεδομένα των ερευνών αυτών σε συνδιασμό με τα ανηρτημένα στο διαδίκτυο ψηφιοποιημένα αρχεία του Δήμου Εξανθείας Λευκάδος, μέσω της ιστοσελίδας «αρχειομνήμων» των Γενικών Αρχείων του Κράτους (10), μας οδηγεί στο επόμενο βιογραφικό προφίλ:

Ο Μελέτιος  Κουτλουμουσιανός  («κατά κόσμον» Μιχαήλ Φίλιππας ) γεννήθηκε στον Δρυμώνα Λευκάδας πιθανότατα λίγο μετά το 1820 (την περίοδο που το Νησί βρισκόταν υπό Αγγλική Διοίκηση). Ο πατέρας του ονομαζόταν Ιωάννης(11) και πιθανότατα ο Μιχαήλ ήταν το δεύτερο τέκνο του, με τον πρωτότοκο γιό  του Πάνο να έχει γεννηθεί λίγο νωρίτερα (1820). Το σόϊ του Μιχαήλ, έφερε το παρατσούκλι «Πανάγος», από το όνομα ενός προγόνου τους (Παναγή Φίλιππα). Είναι γνωστό –το φαινόμενο συναντάται και σήμερα-  ότι πολλοί άνθρωποι για λόγους διάκρισής τους από άλλους συνώνυμους και συνεπίθετούς τους σε μια περιοχή,τοποθετούν δίπλα στο κανονικό τους επίθετο, σαν ένα δεύτερο επίθετο, το παρατσούκλι. Φαίνεται ότι ο Μιχαήλ, όταν αιτήθηκε διαβατήριο από τις Αγγλικές αρχές προκειμένου να μεταβεί στο Άγιο Όρος, δηλωθηκε με το όνομα «Μιχαήλ Φίλιππας-Πανάγος». Έτσι εξηγείται ότι ο περιγράφων τα γεγονότα του 1860, A.A. Seymour(12) τον αναφέρει ως  «Αρχιμανδρίτη Μελέτιο Πανάγο» (Archimandrite Meletios Panagos). Αντίθετα ο αδελφός του Πάνος,  ο οποίος  παρέμεινε κάτοικος Λευκάδος,  με τον οποίο –αργότερα- ο Μελέτιος συνεργάστηκε για την αξιοποίηση των περιουσιακών στοιχείων της Μονής Κουτλουμουσίου στη Ρουμανία(13) και με τον οποίο αντέλασσε συχνά επιστολές, υπέγραφε  απλά ως  «Πάνος Φίλιππας π. Ιωάννου»(14).

Δεν είναι γνωστή η ημερομηνία μετάβασης του Μιχαήλ Φίλιππα στο Άγιο Όρος, όπως όμως αναφέρεται  στην βιβλιογραφία, αυτό πρέπει να έγινε σε πολύ νεαρή ηλικία. Το 1860 αναφέρεται ότι χειροτονήθηκε διάκονος και πρό του 1862 πήρε τον βαθμό του ιερέως. Πάντοτε μόναζε στην Ι.Μ. Κουτλουμουσίου και ανεχώρησε απ’  αυτήν το 1862, όταν διορίστηκε ηγούμενος του ευρισκομένου στη Βλαχία (σημ. Ρουμανία) μοναστηρίου του Κλοκοτσοβίου το οποίο ανήκε στο Κουτλουμούσι από το 1625. Το 1889 επέστρεψε στην «μονή της μετανοίας» του, αφού εξελέγη ηγούμενος Κουτλουμουσίου. Πέθανε εκεί το 1904, χωρίς να αφήσει πίσω του κάποιο συγγραφικό έργο ή κάποια περιουσία. Τα περιουσιακά στοιχεία τα οποία συγκέντρωσε από την δραστηριότητά του στην Ρουμανία, καθώς και από πολλές και  διάφορες άλλες  χώρες και πόλεις, όπου ταξίδευσε ως εκπροσωπος της Μονής, με σκοπό να ζητήσει την οικονομική της ενίσχυση -όλα ανεξαιρέτως – τα χρησιμοποίησε  για την αποκατάσταση των κτιριακών της υποδομών(15).

Εικόνα 2: Ο ηγούμενος Κουτλουμουσίου Μελέτιος (κατά κόσμον Μιχαήλ Φίλιππας)

Η κρίση του που έλαβε χώρα στη Ι.Μ.  Κουτλουμουσίου το έτος 1860, είχε ως αφετηρία τις πρωτεραιότητες της Ρωσικής εξωτερικής πολιτικής στην περιοχή των Βαλκανίων και ως εκ τούτου είναι αναγκαίο να περιγραφεί η επικρατούσα τότε διεθνής κατάσταση. Γενικά, ο 19ος αιώνας είναι γνωστό ότι υπήρξε ο αιώνας  της διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας των λαών της χερσονήσου του Αίμου και ειδικότερα γνωρίζουμε ότι στην περιοχή της Μακεδονίας μετά το τέλος του Κριμαϊκού πολέμου (1856),  άρχισαν να φυτρώνουν τα σπέρματα της εθνικής διαμάχης. Η Ρωσία λοιπόν, ως ηττημένη  δύναμη της εν λόγω αιματηρής  σύγκρουσης, βλέποντας να ακυρώνονται οι στόχοι της για επιρροή και εκμετάλλευση των ανατολικών εδαφών της παραπαίουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έριξε το βάρος της εξωτερικής της πολιτικής στα Βαλκάνια και ιδιαίτερα την Μακεδονία, προβάλοντας ως άξονά αυτής τον «Πανσλαβισμό»(16), ένα παλαιό δόγμα που τόνιζε τα κοινά στοιχεία των σλαβικών λαών και επιδίωκε- θεωρητικά- την ένωσή τους για την αύξηση της ισχύος τους. Μια ένωση η οποία  θα οδηγούσε τελικά στην ίδρυση μιας Σλαβικής Ομοσπονδίας ,στα πλαίσια της οποίας,  η Ρωσία θα είχε την πρωτοκαθεδρία.

Λόγω της πληθυσμιακής σύστασης της Μακεδονίας, του ευρύτερου κύρους της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και  του  εντόνου θρησκευτικού συναίσθημα τος οποίο διακατείχε τις -υπό Οθωμανική Διοίκηση – λαϊκές μάζες της περιοχής, η νέα αυτή πολιτική των Ρώσων είχε εντυπωσιακά αποτελέσματα στη Μακεδονία.  Έτσι, ως περαιτέρω κλιμάκωση αυτής  της πολιτικής υιοθετήθηκε από την κυβέρνηση του Τσάρου,  η ίδρυση εκκλησιαστικών καθιδρυμάτων, στελεχωμένων –φυσικά- από Ρώσους λειτουργούς . Στους στόχους αυτής της πολιτικής ήταν εύλογο να περιληφθεί και το Άγιον Όρος, ένας –συγκυριακά- εύκολος στόχος, αφού τα μοναστήρια του ήσαν τότε ερειπωμένα και κατάχρεα, εξαιτίας της συμμετοχής των μοναχών τους στον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων.

Η άποψη των των μοναχών της Ι.Μ. Κουτλουμοσίου για τα γεγονότα του 1860 είναι, ότι στο επεκτατικό σχέδιο των Ρώσων για την περιοχή περιελήφθη αρχικά η εν λόγω μονή καθώς κατέχει προνομιακή θέση στο κέντρο της Αθωνικής χερσονήσου και βρίσκεται  κοντά στην Κεντρικής Διοίκηση του Αγίου Όρους.  Ήταν τότε μια μονή για Λευκαδίτες καθώς ο Seymour αναφέρει ότι «ήταν επανδρωμένη κυρίως από Ιόνιους μοναχούς, καταγομένους από τη Σάντα Μαύρα (Λευκάδα)(17)».  Ως αφορμή για την παρέμβαση προς τη Διοίκηση της Μονής από την Κεντρική Διοίκηση της Αθωνικής Πολιτείας, χρησιμοποιήθηκαν οι τότε εκκρεμούσες «συνοριακές» διαφορές της Μονής, αφ’ ενός με την γειτονική Ι.Μ. Ξηροποτάμου  για την ιδιοκτησία μιας δασώδους έκτασης,  αφ’ ετέρου με την Ι.Μ. Παντοκράτορος για τα δικαιώματα επί της πηγής νερού την οποία οι μοναχοί είχαν χρησιμοποιήσει  για την κατασκευή ενός υδρομύλου(18).

Εικόνα 3: Χάρτης με τις μονές του Αγίου Όρους

Την περίοδο αυτή, στην Σκήτη του Αγίου Ανδρέου (γνωστή και με την ονομασία Σεράγιον ή Σαράϊ) η οποία βρίσκεται λίγο βορειότερα της πόλης των Καρυών και υπαγόταν στη Ι.Μ. Βατοπεδίου,  διέμενε από το 1857 ο Ρώσος φωτογράφος  και  αρχαιολόγος  Πέτρος Ι. Σεβαστιάνοφ (Petr  Ivanovich  Sevast’anov, 1811-1867).  Ο Σεβαστιάνοφ, δεν ήταν η πρώτη φορά που διέμενε στο Άγιο Όρος -το είχε επισκεφτεί ξανά και στο παρελθόν(19)- αλλά στο μεταξύ (1856) είχε σπουδάσει φωτογραφία στο Παρίσι και επανερχόταν με επίσημο στόχο να αποτυπώσει φωτογραφικά  τα πολύτιμα αρχαία χειρόγραφα των μονών. Ξεκίνησε  αρχικά με την αποτύπωση των χειρογράφων της σκήτης όπου διέμενε και στήν οποία αναφέρεται ότι τότε ασκούνταν  900 Ρώσοι μοναχοί, αλλά σταδιακά απευθύνθηκε και προς άλλες μονές. Μάλιστα είναι γνωστό, ότι στις αρχές  του 1858 έδωσε μια δημόσια διάλεξη στο Παρίσι για το θέμα αυτό, ενώ είχε προηγηθεί παρουσίαση των φωτογραφιών του σε σχετική έκθεση που οργανώθηκε στην Ακαδημία της πόλης, στα πλαίσια της οποίας παρουσιάστηκαν εικόνες παλαιών Ελληνικών και Σλαβονικών χειρογράφων(20). Έτσι φθάνουμε στο 1860 οπότε ο Σεβαστιάνοφ ζητάει να του επιτραπεί η είσοδος στην Ι.Μ. Κουτλουμουσίου, προκειμένου να φωτογραφήσει παλαιά χειρόγραφα από το αρχείο της μονής(21). Από την βιβλιογραφία συνάγεται ότι η απάντηση στο αίτημά του αυτό από τον ηγούμενο Ιωάσαφ ήταν αρνητική  και αυτό υπήρξε  η αφετηρία των επεισοδίων.

Εικόνα 4: Χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Παλαιολόγου (1289), φωτογραφημένο από τον Πέτρο Ι. Σεβαστιάνοφ

Είναι προφανές ότι η αρνητική απάντηση της Μονής  οφειλόταν στις υποψίες των μοναχών ότι είχαν να αντιμετωπίσουν μια οργανωμένη προσπάθεια «εκρωσισμού» της Μονής. Η υποψία αυτή δεν ήταν αβάσιμη, καθώς υπήρχε ισχυρή παρουσία των Ρώσων μοναχών κατά την περίοδο αυτή στην Αθωνική Πολιτεία και ο Πέτρος Σεβαστιάνοφ δεν ήταν απλώς ένας ερευνητής ασχολούμενος με την μελέτη των χειρογράφων, αλλά προσωπικός φίλος του Τσάρου με διασυνδέσεις στην άρχουσα τάξη της Ρωσίας και ο οποίος έφερε τον τίτλο του η στρατηγού(22). Οι μελλοντικές εξελίξεις στη περιοχή (π.χ. η μεταβιβαση της Ι.Μ.  Αγ. Παντελεήμονος  σε Ρώσους μοναχούς(23), αλλά και η όλη στάση της Ρωσικής διπλωματίας  υπέρ της διεθνοποίησης του Αγίου Όρους(24)) προφανώς δικαιώνουν αυτή την άποψη των μοναχών. Ωστόσο, ο τότε προξενικός δικαστής του Αγγλικού Κράτους  στην Κωνσταντινούπολη  sir  Edmund Hornby,  ο όποίος κλήθηκε απο την κυβέρνησή του να παρέμβη -προφανώς κατόπιν αιτήματος  των Επτανησίων μοναχών- φαίνεται ότι σχημάτισε την αντίθετη άποψη. Χαρακτηριστικά παραθέτω τα παρακάτω δυό αποσπάσματα από την αυτοβιογραφία του ως άνω υπηρεσιακού παράγοντα:

«…Μία μέρα, ενώ βρισκόμουν σε περιοδεία στη Σμύρνη, έλαβα μήνυμα από τον Υπουργό Δικαιοσύνης ο οποίος με ενημέρωσε ότι υπήρχε μια διαμάχη μεταξύ των Επτανησίων ιερέων και των Ρώσων ιερέων στα μοναστήρια του  Αγίου Όρους και μου πρότεινε να προβώ  σε μια επίσκεψη της περιοχής και να επιληφθώ του θέματος καθώς  η τουρκική κυβέρνηση δεν επιθυμούσε να παρέμβει….(25)»

«…Το Ιόνιο μοναστήρι προφανώς δεν έχει  στη κατοχή του κάποιο περιουσιακό στοιχείο, εκτός από λίγα δισανάγνωστα χειρόγραφα, όχι ιδιαίτερα μεγάλης  παλαιότητας.

Η διαμάχη μεταξύ των Ρώσων και των Επτανησίων ήταν, όπως και οι περισσότερες  διαφωνίες μεταξύ εκκλησιαστικών παραγόντων,  ιδιαίτερα  ανόητη….(26)

…Δεν υπήρχε  ουσιαστικά κανένα στοιχείο για να καταλήξουμε σε  μια συγκεκριμένη απόφαση. Ως συνήθως, είχαν υπάρξει μία ή δύο  περιπτώσεις χειροδικίας (στα πλαίσια αυτής της διαμάχης) αλλά θεώρησα ότι οι Επτανήσιοι μοναχοί  είχαν κρατήσει μια λανθασμένη στάση στο ζήτημα,  και κατάληξα σε αυτό το συμπέρασμα κυρίως επειδή ο ηγούμενος του Επτανησιακού μοναστηριού,  όποιο  και να ήταν αυτό το όνομα το οποίο είχε δώσει στον εαυτό του(27), ήταν  ό,τι αποκαλούμε στη γλώσσα των κλεφτών  “leary cove” (= καχύποπτος, σε διαρκή εγρήγορση, αυτός που υποψιάζεται τα πάντα και δεν μπορεις να τον ξεγελάσεις) και ο εκπρόσωπος των Ρώσων ένας ηλίθιος blockhead (=ένα «τούβλο»). Έτσι τους τρόμαξα και τους δύο εξηγώντας τους ότι η Τουρκική κυβέρνηση  προκειμένου να διευθετήσει το θέμα, θα πρέπει να στείλει έναν υψηλόβαθμο αξιωματούχο στη περιοχή, κάτι που και οι δύο ήξεραν ότι συνεπάγεται και ένα  πολύ δυσάρεστο  αποτέλεσμα και για τις δύο πλευρές, δηλαδή  την επιβολή μιας ιδιαίτερα σημαντικής δαπάνης σε μετρητά.  Έτσι συμφώνησαν ότι  το θέμα δεν πρέπει να προχωρήσει περαιτέρω..(28)»

Εικόνα 5: Ο Sir Edmund Grimani Hornby (1825 – 1896). Υπήρξε Άγγλος δικαστής που βρέθηκε από το 1857 μεχρι το 1862 ως «προξενικός δικαστής» του British Supreme Consular Court της Κωνσταντινούπολης. Οι Βρετανοί στις χώρες που θεωρούσαν ότι διαθέτουν «υπανάπτυκτο» σύστημα δικαιοσύνης (π.χ. Οθωμανική Αυτοκρατορία), εγκαθιστούσαν επαγγελματίες δικαστές στα προξενικά τους γραφεία οι οποίοι επιλαμβάνονταν των υποθέσεων στις οποίες εμπλέκονταν Άγγλοι υπήκοοι. Οι Επτανήσιοι μοναχοί του Άθω, ως έχοντες Αγγλικά διαβατήρια υπάγονταν στην αρμοδιότητά του. .

Ο sir Edmund Hornby στα εν λόγω απομνημονεύοντά του, εξέφραζε την ευχή -παρ’ όλο που μάλλον ήταν σίγουρος για το αντίθετο- να λήξει εκεί η διένεξη αυτή.  Καί πράγματι τα γεγονότα τον επιβεβαίωσαν,  από την βιβλιογραφία γνωρίζουμε ότι  ο Σεβαστιάνοφ προσέφυγε -αρχικά -στην «Ιερά Κοινότητα», τη  θρησκευτική, δηλαδή, Διοίκηση της Αθωνικής Πολιτείας προκειμένου να επιτύχει τον στόχο του(29). Προφανώς η Ιερά Κοινότητα δεν είχε την δικαιοδοσία να αλλάξει την απόφαση της Μονής και του νομίμου ηγουμένου της Ιωάσαφ, αλλά με άλλοθι τις εκκρεμούσες διαφορές  της Μονής, με την Ι.Μ. Παντοκράτορος και την Ι.Μ. Ξηροποτάμου –οι οποίες αναφέρθηκαν παραπάνω- έπαυσε με απόφασή της  τον ηγούμενο Ιωάσαφ, διορίζοντας νέο ηγούμενο στη μονή Κουτλουμουσίου τον μοναχό Αμφιλόχιο τον Πάτμιο, ένα Ρωσομαθή και Ρωσόφιλο μοναχό της Ι.Μ. Παντελεήμονος. Ο  ιερομόναχος Γεράσιμος (Σμυρνάκης) Εσφιγμενίτης αναφέρει στο σύγγραμμά του ότι οι αντιπρόσωποι των μονών στην Ιερά Κοινότητα, δωροδοκήθηκαν από τον  Σεβαστιάνοφ, γράφοντας συγκεκριμμένα «..Προς τούτο δε διεφθάρησαν οι εν τη Κοινοτήτι  αντιπρόσωποι δια ρωσικών ρουβλίων(30)….».  Δεν γνωρίζουμε αν υπάρχουν αποδείξεις για την δωροδοκία αυτή, αλλά είναι γνωστό, ότι η  η τελευταία εκστρατεία του Σεβαστιάνοφ στο Άγιο Όρος, κατά την οποία έλαβαν χώρα τα γεγονότα στη Μονή,  είχε  ως χορηγούς την σύζυγο του Τσάρου, αυτοκράτειρα Maria Alexandrovna και την Ρωσική Ιερά Σύνοδο και διέθετε ένα προϋπολογισμό της τάξεως των 16000 ρουβλίων(31).

Μετά την απόφαση της Ιεράς Κοινότητας, υπήρξε όμως το ζήτημα της επιβολής αυτής, καθώς ούτε ο Ιωάσαφ δεχόταν να παραιτηθεί από την ηγεσία της Μονής, ούτε και ο «δοτός» ηγούμενος Αμφιλόχιος ήταν δυνατόν να εισέλθει στη Μονή. Έτσι την 11^ην Σεπτεμβρίου 1860, ημέρα Κυριακή,  το σώμα των αντιπροσώπων των μονών (η Ιερά Κοινότης) μαζί με τον Αμφιλόχιο μετέβη γι’ αυτό το σκοπό, στην Ι.Μ. Κουτλουμουσίου, της οποίας  όμως η θύρα δεν ανοίχθηκε ποτέ από τους  ευρισκομένους σ’ αυτή μοναχούς. Έτσι η Ιερά κοινότητα ζήτησε την συνδρομή της Οθωμανικής Πολιτικής Αρχής , δηλ.του «Καϊμακάμη» (=υποδιοικητή), του οποίου η έδρα ήταν στις  Καρυές και είχε την ευθύνη της τήρησης της τάξεως στη περιοχή,  ως προϊστάμενος των Τούρκων υπαλλήλων και στρατιωτικών. Μέσω των Οθωμανικών στρατιωτικών σωμάτων και αφού έγνε ουσιαστικά πολιορκία της Μονής, κατά την οποία διακόπηκε η ύδρευση και  η εν γενει τροφοδοσία αυτής, οι πολιορκητές κατόρθωσαν να εισέλθουν σ’ αυτή, συντρίβοντας  της πύλες της. Ο ηγούμενος Ιωάσαφ,  ο οποίος ήταν κλινήρης (ως ασθενής) απήχθη βιαίως και αφού ξεγυμνώθηκε μεταφέρθηκε γυμνός ,αρχικά στο Βατοπέδι (όπου  και σκήτη του Σεβαστιάνωφ)  και μετά στο Πύργο του Πρωτάτου στις Καρυές, πιεζόμενος να παραιτηθεί από το αξίωμά του. Παρά τις έντονες διαμαρτυρίες των μοναχών της Μονής, η Ιερά Κοινότης προχώρησε στην  συνέχεια σε τελετή εγκαθίδρυσης του μοναχού Αμφιλόχιου, ως νέου ηγουμένου και αποχώρησε. Ωστόσο, ήταν προφανές ότι η διαδικασία δεν παρήγαγε κάποιο αποτέλεσμα, καθώς τα λοιπά διοικητικά όργανα της Μονής δεν υπήκουαν στον νέο ηγούμενο, με αποτέλεσμα να επικρατήσει αναρχία. Παράλληλα επιχειρήθηκε από αντιπροσωπεία μοναχών να υπάρξει διαμαρτυρία στις Καρυές, προς την Ιερά Κοινότητα και τον Καϊμακάμη, αλλά το αποτέλασμα της ενέργειας αυτής ήταν να συλληφθεί και η αντιπροσωπεία και να φυλακισθεί  και αυτή στον Πύργο του Πρωτάτου(32) .

Μετά την σύλληψη της αντιπροσωπείας, οι διαμαρτυρίες  συνεχίζονταν στην Μονή Κουτλουμουσίου και ως εκ τούτου ο Καϊμακάμης, αποφάσισε να την επισκεπτεί  εκ νέου, συνοδία στρατιωτικού τμήματος και μελών της Ιεράς Κοινότητας,  για να επιβάλει την τάξη. Οι μοναχοί όμως πληροφορημένοι για την απόφαση του Οθωμανού υπευθύνου, συνεδρίασαν και μετά από πρόταση του -ιεροδιακόνου τότε-  Μελετίου  αποφάσισαν  να υψώσουν στην Ιερά Μονή την Αγγλική σημαία, δεδομένου ότι σχεδόν όλοι -όπως αναφέρθηκε- ήταν Επτανήσιοι, δηλαδή Άγγλοι υπήκοοι. Πράγματι, όταν οι αρχές έφτασαν στην Μονή, βρήκαν απλωμένη έμπρός από την εξωτερική πύλη μια τεράστια Αγγλική σημαία, την οποία για να εισέλθει κάποιος στη Μονή έπρεπε να την αναδιπλώσει, κάτι το οποίο όμως κανείς δεν τολμούσε να το κάνει- ιδιαίτερα οι στρατιωτικοί-, καθώς  αυτό θα απότελούσε ύβρη προς το Αγγλικό Βασίλειο. Κατόπιν τούτου ο Καϊμακάμης, απευθυνόμενος προς τους κληρικούς της Ιεράς Κοινότητας οι οποίοι τον συνόδευαν, δήλωσε ότι αποχωρεί  διότι «δεν έχω σκοπό να θέσω την Τουρκία αντιμέτωπη με την Αγγλία για ένα καλόγερο». Επιστρέφοντας μάλιστα ό Οθωμανός στις Καρυές, διέταξε την άμεση απελευθέρωση του Ιωάσαφ και των λοιπών μοναχών που κρατούνταν στον Πύργο του Πρωτάτου,  οι οποίοι όταν επέστρεψαν στην Μονή , εξανάγκασαν τον Αμφιλόχιο να αποχωρήσει άπραγος(33).

Εικόνα 6: Ο Αμφίλοχος ο Πάτμιος (1820-1902,  εδώ εικονιζόμενος ως Μητροπολίτης Πηλουσίου). Ο φιλορώσος μοναχός της Ι.Μ.  Παντελεήμονος, εξ αιτίας της εμπλοκής του στα γεγονότα του 1860, μετά την εκδίωξή του από την Ι.Μ. Κουτλουμουσίου, δεν του επετράπει η είσοδος στην «μονή της μετανοίας του», ούτε καν ο ασπασμός του λειψάνου του Αγίου. Έφυγε από το Άγιο Όρος και κατέφυγε στο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας.

Ο επίλογος των γεγονότων, γράφηκε τον Οκτώβριο του 1860 όταν η Ι.Μ. Κουτλουμουσίου δέχθηκε την επίσκεψη του Οθωμανού νομάρχη Θεσσαλονίκης Χουσνή Πασά(34), ο οποίος απεκατέστησε πλήρως την  διασαλεφθείσα μοναχική τάξη στη Μονή, αναγνώρισε σ’ αυτή την ψιλή κυριαρχία του Αγγλικού Βασιλείου και επέβαλε στην Ιερά Κοινότητα του Αγίου Όρους,  νέο κανονισμό λειτουργίας, που έμειναν στην ιστορία ως «μεταρυθμίσεις  του Χουσνή Πασά». Για να επιτευχθεί όμως αυτό προηγήθηκε επικοινωνία του ηγούμενου Ιωάσαφ, μετά από υπόδειξη του Μελέτιου, με τον Άγγλο πρόξενο στην Καβάλα(35) ο οποίος ενημέρωσε τον Πρεσβευτή της χώρας στη Κωνσταντινούπολη. Η επίσκεψη του Χουσνή Πασά, ήταν αποτέλεσμα της παρέμβασης του ως άνω διπλωμάτη.

Είναι προφανές ότι η  Ι.Μ. Κουτλουμουσίου, διεσώθη από την επικίνδυνη αυτή κρίση, ουσιαστικά χάρις στην εφυή αντίδραση των Επτανησίων μοναχών, η οποία σχεδιάστηκε από τον  μοναχό Μελέτιο Φίλιππα. Ο Σμυρνάκης τον περιγράφει ως  « μεγαλεπήβολο άνδρα Μελέτιο(36)» και οι  ικανότητές του επιβεβαιώθηκαν όταν  μετά  το 1862 άσκησε -σε μία κρίσιμη περίοδο- τα καθήκοντα του ηγουμένου του Ρουμανικού μοναστηρίου του Κλοκοτσοβίου. Μετά τον θάνατο του Ιωάσαφ  το 1889, εξελέγη ηγούμενος της Ι.Μ. Κουτλουμουσίου και η πρώτη του κίνηση ήταν να αναγείρει εκ βάθρων την καταστραφείσα από την πυρκαγιά  βόρεια πτέρυγα της Μονής, δαπανόντας ένα ποσόν δεκάδων εκατομμυρίων δραχμών.  Στην πτέρυγα αυτή έχει εντοιχιστεί και υπάρχει σήμερα η παρακάτω επιγραφή:

«Ετέθη ο θεμέλιος λίθος υπό του Οικουμενικού Πατριάρχου Ιωακείμ του Γ΄.  Ατομική δαπάνη Καθηγουμένου Αρχιμανδρίτου Μελετίου εκ Λευκάδος εν έτει σωτηρίω 1890 κατά μήνα Φεβρουάριο»

Παρόμοια επιγραφή η οποία υπάρχει στην κεντρική πύλη της Μονής, αναφέρει:

«Ετέθη ο θεμέλιος λίθος της πλευράς ταύτης υπό Οικουμενικού Ιωακείμ Γ΄.  Ανηγέρθη δε εκ βάθρων ατομική δαπάνη Αρχιμανδρίτου Μελετίου του εκ  της  νήσου Λευκάδος Καθηγουμένου της Ιεράς Μονής τη συνδρομή Μαρίας και Ζωής Προκοπίου Κανούση εν ετει σωτηρίω Αω Ϟα(37)»

Η ως άνω επιγραφές αποδεικνύουν ότι ο μοναχός Μελέτιος, παρά την πολυσχιδή δραστηριότητά του την οποία ανέπτυξε μακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα  του, ποτέ δεν ξέχασε την Λευκάδα και πάντοτε την είχε στη καρδιά του. Στο αρχείο  εγγράφων που βρέθηκε μετά τον θάνατό του στην Μονή, ανευρέθη επιστολή προερχόμενη από τον εξάδελφό του Γεώργιο  Φίλιππα με ημερομηνία  2/02/1872, η οποία είχε γραφεί στο χωριό που γεννήθηκε, τον Δρυμώνα Λευκάδας και ενώ ο Μελέτιος βρισκόταν τότε στη πρωτευουσα του Νησιού με σκοπό να συλλέξει εισφορές πιστών υπερ της Ι.Μ. Κουτλουμουσίου. Στην επιστολή αυτή εκφράζονται τα παράπονα του συντάκτη της, γιατί ο μοναχός δεν εμφανίζεται στο χωριό  όπου γεννήθηκε: «Αφού ήλθες εντός της Λευκάδος να έλθης και εις την ούτε 3 ώρας απέχουσα γήν των γεννητόρων σου να ίδης και καθοδηγήσης τους συγγενείς και φίλους σου(38)». Είναι προφανές, ότι ο Μελέτιος, ως γνήσιος Αγιορείτης, παρά την αγάπη και τον πόνο για την ιδιαίτερη πατρίδα και τους οικείου του, θεωρούσε ότι ανήκε αποκλειστικά στην «μονή της μετανοίας του» και προς αυτήν έπρεπε να κατευθύνονται όλες οι δραστηριότητές του. Γι αυτό και αργότερα, προς το τέλος του βίου του αλλά και μετά τον θάνατό του,  οι προσπάθειες της οικογένειας του αδελφού του  για διεκδίκηση  περιουσιακών στοιχείων του, ουσιαστικά έπεσαν στο κενό(39). Ο Μελέτιος είχε καταναλώσει τα πάντα όσα απέκτησε με κόπο, υπέρ της αποκατάστασης της κτιριακής υποδομής  της Μονής . Ο «κατά κόσμον» Μιχαήλ Φίλιππας του Ιωάννη, εγκατέλειψε τον μάταιο τούτο κόσμο, «ως πένης», όπως  ακριβώς εισήλθε στην Ι.Μ. Κουτλουμουσίου, παιδί όντας,  ένας νεαρός υπήκοος του Ιονίου Κράτους,  αφήνοντας πίσω του  τις κατάφυτες –τότε- πλαγιές του Δρυμώνα, στη Λευκάδα του 19^ου αιώνα.

————————————————-

1)Βλ. Λαυριώτης (μοναχ.) Χαρίτων (2007) & Κωνσταντίνου Νικηφόρου (Μικραγιαννανίτου) (2003): σελ. 100-2
2)Βλ. Μαρινέσκου Φ. – Τσιαντής Κ.(2001): σελ.303
3)Βλ. Παπαδάτος Σ.Ι. (1971): σελ.160
4)Βλ.Μαρινέσκου Φ., Τσιαντής Κ. (2001): σελ.306
5)Βλ. Πολίτης Λ. (1973): σημ. 1
6)Η πληροφορία είναι από την ιστοσελίδα της Ι.Μ. Κουτλουμουσίου (βλ. άρθρο του ιερομονάχου Νικολάου Κουτλουμουσιανού, «Το Κουτλουμούσι και η Ρωσική πολιτική» https://koutloumous.com/el/%CF%84%CE%BF-%CE%BA%CE%BF%CF%85%CF%84%CE%BB%CE%BF%CF%85%CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CF%81%CF%89%CF%83%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B7/ (προσπελάστηκε 20/10/2021). Επι πλέον o sir Edmund Hornby, Άγγλος προξενικός δικαστής στη Κωνσταντινούπολη την περίοδο αυτή, ο οποίος κλήθηκε να παρέμβη στο θέμα, χαρακτηρίζει τον Ιωάσαφ «Ιόνιο ηγούμενο» (Ionian Abbot). Βλ. Hornby E (Sir) (1928):p. 171
7)Βλ.Μαρινέσκου Φ., Τσιαντής Κ. (2001): σελ.303
8)Βλ. Αρχοντίδης Α.Α.(1973)
9)Βλ. Παπαδάτος Σ.Ι. (1971) & Μαρινέσκου Φ. – Τσιαντής Κ.(2001)
10)Βλ http://arxeiomnimon.gak.gr/ (προσπελάστηκε 21/10/2021)
11)Η πληροφορία στον Παπαδάτο (1971) ότι αυτός ήταν ιερέας ελέγχεται ως εσφαλμένη
12)Βλ.Seymour A.A.D.(2014)
13)Βλ. Μαρινέσκου Φ. – Τσιαντής Κ.(2001): σελ. 307-308
14)Βλ.Παπαδάτος Σ.Ι. (1971): σελ. 155
15)Βλ. Βλ. Παπαδάτος Σ.Ι. (1971) & Μαρινέσκου Φ. – Τσιαντής Κ.(2001)
16)Βλ. Sumner B.H. (1935)
17)Στο Αγγλικό κείμενο «inhabited predominantly by Ionian monks from Santa Maura (Lefkada)» βλ. Seymour A.A.D.(2014): σελ.94
18)Βλ. Seymour A.A.D.(2014): σελ.94
19)Τζίμας Τ. (2003)
20)Bλ. Gerd L. (2020)
21)Seymour A.A.D.(2014): σελ. 94
21)Bλ. Gerd L. (2020) & Παπαδάτος Σ.Ι. (1971)
23)Βλ. Δανιήλ Μοναχού Αγιογράφου (1927)
24)Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά την απελευθέρωση του Αγίου Όρους την 5-11-1912, από το Ελληνικό Ναυτικό, ο Ρώσος πρέσβυς στην Κων/νουπολη χαρακτήρησε την ενέργεια αυτή επιβλαβή για τα Ρωσικά συμφέροντα και ευχήθηκε την επαναφορά της στη κυριαρχία των Οθωμανών.
25)Hornby E (Sir) (1928): σελ. 170
26)Στο σημείο αυτό ο πρέσβυς αναφέρεται στη διαφωνία των μοναχών, αλλά προφανώς λόγω του μεγάλου χρονικού διαστήματος που μεσολάβησε από τα γεγονότα μεχρι την συγγραφή του βιβλιου ή λόγω ελλειπούς ενημέρωσης μιλάει για κτηματικές διαφορες και δικαίωμα διέλευσης. Δεν ειναι δυνατόν να είχαν προκύψει τέτοια ζητήματα τότε, καθώς κανένα μοναστήρι στο Άγιο Όρος δεν βρισκόταν υπό Ρωσική διοικηση.
27)Πρόκειται για τον ηγούμενο Ιωάσαφ που για το Άγγλο πρέσβυ προφανώς είχε ένα δυσνόητο όνομα.
28)Hornby E (Sir) (1928): σελ. 171-2
29)Παπαδάτος Σ.Ι. (1971): σελ.157
30)Βλ. Σμυρνάκης, Γεράσιμος(2005)
31)Gerd L. (2020): σελ. 110
32)Βλ. Παπαδάτος Σ.Ι. (1971) & Seymour A.A.D.(2014)
33)Βλ. Παπαδάτος Σ.Ι. (1971)
34)Παπαδάτος Σ.Ι. (1971): σελ.158
35)Seymour A.A.D.(2014):σελ. 94
36)Βλ. Σμυρνάκης, Γεράσιμος(2005)
37)Βλ. Παπαδάτος Σ.Ι. (1971): σελ.161-2
38)Βλ. Παπαδάτος Σ.Ι. (1971): σελ 156
39)Μαρινέσκου Φ. – Τσιαντής Κ.(2001): σελ.308

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1) Αρχοντίδης Α.Α.(1973): «Ένας απόστολος της Φιλικής Εταιρείας, Ιωάσαφ Βυζάντιος (1773-1845) και η προεπαναστατική του δράση», Μακεδονικά, τ.13, σελ.187-216
2)Βλάχος Κοσμάς Διάκονος (Αγιορείτης)( 1903): «Η χερσόνησος του Αγίου Όρους Άθω και αι εν αυτή Μοναί και οι μοναχοί πάλαι τε και νυν : Μελέτη ιστορική και κριτική» (Πανθεσσαλικόν Τυπογραφείον Αθ. Πλατανιώτου) Βόλος
3)Δανιήλ Μοναχού Αγιογράφου (1927): «Ιστορική Μελέτη περί της Αναφυείσης Διαφοράς εν τη κατ Άθω Ιερά Μονή του Αγίου Παντελεήμονος» (Τυπογραφείον αδελφών Α. Τουλα) εν ΠάτραΙς
4)Κωνσταντίνου Νικηφόρου (Μικραγιαννανίτου) (2003): «Άθως, Όρος το Άγιον» (Ι.Σ. Αγίας Άννης) Θεσσαλονίκη
5)Λαυριώτης (μοναχ.) Χαρίτων (2007): «Ματιές στον Άθω» (Ιδιωτική έκδοση) Άγιον Όρος
6)Μαρινέσκου Φ. – Τσιαντής Κ.(2001): “Ο Λευκαδίτης αρχιμανδρίτης Μελέτιος Κουτλουμουσιανός”, ΣΤ΄ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο 1997, Πρακτικά Συνεδρίου (University Studio Press) Αθήνα σελ. 301-308
7)Παπαδάτος Σ.Ι. (1961): «Αι Σλαυϊκαί Διεισδύσεις εν Αγίω Όρει και αι εξ αυτών Πολιτικαί και Νομικαί Συνέπειαι» (Ηπειρωτική Εστία) Ιωάννινα
8)Παπαδάτος Σ.Ι. (1971): «Δύο Λευκάδιοι Επιφανείς Αγιορείται Μοναχοί» Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, σελ.153-173
9)Πολίτης Λ. (1973): ««Συμπληρωματικοί κατάλογοι χειρογραφων Αγίου Όρους/ Χειρόγραφα Μονής Κουτλουμουσίου/ Χειρόγραφα μεταγενέστερα του 1830 κ.ε.» Ελληνικά τ.22 , σ. 74 – 105
10)Σμυρνάκης, Γεράσιμος(2005): «Το Άγιον Όρος» (Πανσέλληνος) Αθήνα
11)Τζίμας Τ. (2003): «Οι Αποστολές του Pierre de Sevastianoff στο Άγιον Όρος» Α΄ Συνέδριο για την Ιστορία της Ελληνικής Φωτογραφίας/Φωτογραφικέ Συναντήσεις Κυθήρων 2002 /Επιμέλεια Γιάννης Σταθάτος, σελ. 21-23 (Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης) Θεσσαλονίκη.
12)Hornby E (Sir) (1928): «An Autobiography» (Houghton Mifflin Company) Boston & New York
13)Gerd L. (2020): «Petr Sevast’anov and his expeditions to Mount Athos (1850s): two cartons from the French Photographic Society» Scrinium 16, p.p. 105-123
14)Seymour A.A.D.(2014): «How to work the system and thrive. Ionians and Pseudo-Ionians in the Levant, 1815-1864» στο βιβλίο « The Ionian Islands: Aspects of their History and Culture» (Edited by Anthony Hirst and Patrick Sammon) (Cambridge Scholars) Newcastl
15)Sumner B.H. (1935): «Russia and Panslavism in the eighteen seventies» Transactions of the Royal Historical Society Vol.18, p.p. 25-52