Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου: Η Ζακυνθία συγγραφέας των αρχών του 19ου αιώνα
Γράφει η Παρασκευή Σιδερά-Λύτρα
Ημέρα της γυναίκας! Ας ανοίξουμε τὴν πόρτα του σπιτιού, που την κρατούσαν κλεισμένη οι κοινωνικές συνθήκες του καιρού της, νἀρθεί κοντά μας μια σπουδαία γυναίκα απ᾽ τη Ζάκυνθο: η Ελισάβετ Μουτζάν, γεννηθείσα το 1801, κόρη οικογενείας ανωτέρας τάξης, ευφυής και φιλομαθής, κλεισμένη στο αρχοντικό κάτω απ᾽το αυστηρό βλέμμα του πλούσιου πατέρα της.
Με την επιμμονή της όμως, αρχικά αυτοδίδακτη και κατόπιν με δασκάλους τρεις κληρικούς, έφθασε σε υψηλό επίπεδο μόρφωσης μέσα στους τοίχους της οικιακής φυλακής. Έμαθε ιταλικά, γαλλικά και παρήγαγε και συγγραφικό έργο: έγραψε θεατρικά έργα, ποιήματα, μετέφρασε την Οδύσσεια και αρχαίες τραγωδίες.
Το βιογραφικό ημερολόγιό της είναι λογοτέχνημα. Δεν ήθελε να παντρευτεί, ήθελε να ζήσει ασχολούμενη με τα γράμματα· την πάντρεψαν όμως το 1831 με έναν προικοθήρα, τον Νικόλαο Μαρτινέγκο. Η Ελισάβετ πέθανε το 1832 δύο εβδομάδες μετά τη γέννηση του παιδιού της.
Από τα συγγραφικά της έργα σώθηκε το βιογραφικό της ημερολόγιο, το οποίο ο γυιός της το εξέδωσε “κουτσουρεμένο” το 1881. Σαν δείγματα του τρόπου σκέψης και γραφής της Ελισάβετ παραθέτω δύο αποσπάσματα:
Στο πρώτο εκφράζει, πώς βίωσε συναισθηματικά την είδηση της επανάστασης του 1821:
«Εις τούτον τον καιρόν, δηλαδή τῃ 25 Μαρτίου, την ημέραν του Ευαγγελισμού, έρχεται ο ποτε διδάσκαλός μου, Θεοδόσιος Δημάδης, και μας κάνει γνωφτόν με πολλήν του χαράν πως οι Γραικοί ανήγειραν τα όπλα των εναντίον των Οθωμανών, πως η Πάτρα και οι πλησίον της χώρες ήδη είχον σείσει τον ζυγόν της σκλαβιάς. Εγώ εις τα λόγια του άκουσα το αίμα μου να ζεσταίνη, επεθύμησα από καρδίας να ήθελε ημπορώ να τρέξω να δώσω βοήθειαν εις ανθρώπους, οπού δι᾽ άλλον (όπως εφαίνετο) δεν επολεμούσαν, παρά δια εκείνην την ποθητήν ελευθερίαν, η οποία καλώς μεταχειριζομένη, συνηθά να προξενή την αθανασίαν, την δόξαν, την ευτυχίαν των λαών. Επεθύμησα, είπα, από καρδίας, αλλά εκοίταξα τους τοίχους του σπητιού, οπού με κρατούσαν κλεισμένην, εκοίταξα τα μακριά φορέματα της γυναικείας σκλαβιάς, και ενθυμήθηκα, πως είμαι γυναίκα, και περιπλέον γυναίκα Ζακυνθία και αναστέναξα…»
Στο δεύτερο εκφράζει τις σκέψεις της, γιατί οι άνδρες προτιμούν να μη μαθαίνουν γράμματα οι γυναίκες – διαφωτισμένες γυναίκες είναι επικίνδυνες…
«Η ελευθερία, μάλιστα δε και τα γράμματα δίδουν εις τον άνθρωπον μεγάλην ευτολμίαν, μήτε τον αφήνουν να σύρνεται ωσάν ζώον από την γνώμην των άλλων, τώρα ίσως οι παλαιοί εγκάτοικοι τούτης της Νήσου, όντες ακόμη πολλά βάρβαροι, δια να έχουν τας γυναίκας ωσάν σκλάβας, εστοχάσθησαν να τας κρατούν κλεισμένας και αγραμμάτους. Εγώ έκαμα τούτον τον συμπερασμόν, διατί βλέπω πως όλοι οι κακοί άνδρες δεν αγαπούν τα γράμματα και την ελευθερίαν εις τας γυναίκας των. Έχουσι δίκαιον, μα το Δία, οπού μία γυναίκα δεν ημπορεί ποτέ να μάθη την κακήν πολιτείαν του ανδρός της, μήτε δύναται να του την ελέγξη σωστά, όταν δεν ευγένει από το σπίτι και όταν είναι αγράμματη και αμαθής…»
Σημείωση: Τα αποσπάσματα είναι εξ αντιγραφής από το βιβλίο: Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου «Αυτοβιογραφία» Εισαγωγή – Σχόλια: Βαγγέλης Αθανασόπουλος. Αθήνα 1997.
The Author All posts
2 Σχόλια
Ἀξιότιμη κυρία Κωστελέτου,
Θαυμάσιο τὸ ὅτι μὲ αφορμή τὸ σύντομο κείμενό μου γιὰ τὴν Ἐλισαβετι Μουτζὰν-Μαρτινέγκου μᾶς προφέρετε τόσα, ένα θησαυρό, γιὰ τὴν προσωπικότητα αυτῆς τῆς ιδιαίτερης γυναίκας.
Μὲ τὸν χαιρετισμό μου
Π. Σιδερᾶ-Λύτρα
Ένα αληθινό μνημόσυνο αξιότιμη κυρία είναι το κείμενο σας. Θα συμπλήρωνα ….
Από το τρίτο και τελευταίο μέρος του αφιερώματος της Λέσχης Ανάγνωσης Αμαρουσίου στο έργο των πρώτων Ελληνίδων πεζογράφων, που αφορά στην «Αυτοβιογραφία της Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου» -παρουσίαση Βάσια Λιακοπούλου.
« ….Ο σπαραγμός της είναι για τα πνευματικά τέκνα της για τα οποία μοιρολογεί:
«Τι λοιπόν, έλεγα με τον εαυτόν μου, έχω να αποθάνω, και να αποθάνω χωρίς να κάμω καλόν; Χωρίς να εκπληρώσω εκείνο το τέλος δια το οποίον βάνει ο Θεός τον άνθρωπον εις τον κόσμον; Δυστυχισμένη Ελίζα! Πού είναι τώρα εκείνη η ευτυχεστάτη και ενάρετη ζωή , την οποίαν επήγαινες προφθάνωντας με του νοός σου τα μάτια; και σεις , μαύρα μου συγγράμματα, που σας αγαπούσα και ήθελα το καλόν σας, ό,τι λογής μία αγαπητή μητέρα το θέλει εις τα τέκνα της, έχετε, κλεισμένα εδώ μέσα που σας έχω, να χορτάσητε την κοιλίαν των σαράκων ή έχει κανέναν καιρόν ο αδερφός μου να σας ευγάλη και να σας δώση εις τους δούλους του δια να σας ξεσχίζουν, και να μεταχειρίζωνται τα μέλη σας εις τας χρείας του μαγειρείου; Εγώ αποθνήσκω, αλλά τόσον ο θάνατός μου ήθελε με λυπεί ολιγώτερον ανίσως ημπορούσα να σας παραδώσω εις κανένα σπουδαίον, εις κανένα που να τιμά , και όχι να καταφρονή τα γεννήματα της αγχινοίας! Τοιούτους συλλογισμούς επήγαινα τρέφωντας δια του νοός μου, οπόταν έρχεται ένας στοχασμός και μου λέγει. « Ο άνθρωπος πρέπει να μεταχειρίζεται κάθε μέσον δια να φυλάττη την ζωήν του και εκείνα τα πράγματα που αγαπάει ωσάν τη ζωήν του την ιδίαν». Έπειτα λοιπόν από πολλούς στοχασμούς, δεν εύρηκα άλλο μέσον, παρά να επιχειρισθώ να κάμω μοναχή μου εκείνο που εζητούσα να επιτύχω από τους άλλους, δηλαδή να απεράσω εις την Ιταλίαν, χωρίς να το ηξεύρη τινάς.»
Και εκεί παίρνει την απόφαση να αποδράσει. Είναι τόσο τραγική η σκηνή. Ένα βράδυ βάζει μέσα σε ένα ζεμπίλι, τι; Τα συγγράμματά της, κάμποσα τάλιρα και ολίγα χρειαζούμενα ρούχα και βγαίνει από το σπίτι με σκοπό να περάσει στην Κέρκυρα κι από κει στην Ιταλία. Αλλά πού να πάει; Από τότε που γεννήθηκε δεν έχει βγει ποτέ μόνη της από το σπίτι και ειδικά εκείνη τη χρονική στιγμή είχε 4 ολόκληρα χρόνια να βγει από το σπίτι, παρεκτός από μία ή δύο φορές τον χρόνο, που είχε βγει νύχτα για να πάει να κοινωνήσει. Κάνει ένα μικρό γύρο στη γειτονιά, ζητάει κάποια βοήθεια που δε λαμβάνει και γυρίζει πίσω.
Υποτάσσεται στη «συνθήκη του γάμου». Και πράγματι ήταν συνθήκη, προικοσύμφωνα που υπογράφονταν μεταξύ του γαμπρού και των αντρών της οικογένειας της κοπέλας. …Η Ελισάβετ πέθανε το 1832, 16 ημέρες μετά τη γέννηση του γιου της σε ηλικία 31 χρόνων. Είχε γράψει την αυτοβιογραφία της σε ηλικία 29 χρονών, το 1830, λίγο πριν τον αναγκαστικό γάμο της. Είχε μάλλον αντιληφθεί ότι κλείνει ο πρώτος κύκλος της ζωής της, οι προσδοκίες της για μια ανεξάρτητη ζωή αφιερωμένη στα γράμματα διαψεύστηκαν και γι’ αυτό αποφάσισε να τα εξιστορήσει, για να διασωθούν στη μνήμη και στα γραπτά…
Στα κείμενά της απηχούν οι ιδέες του διαφωτισμού, με έμφαση στην αξία της παιδείας στη βελτίωση των ανθρώπων και των κοινωνιών. Η παιδεία οδηγεί τον άνθρωπο στην αρετή και την πρόοδο. Ο σκοπός του ατόμου είναι να γίνει ωφέλιμος προς την ανθρωπότητα μέσω της σπουδής. Η Μαρτινέγκου ήταν μια σκεπτόμενη γυναίκα, ένα ιδιοφυές μυαλό που ηττήθηκε από τις περιοριστικές αντιλήψεις.
Έχουμε γνώση της γυναικείας καταπίεσης, έχουν δημοσιευθεί μελέτες, έρευνες, αναλύσεις, όμως η αξία αυτού του βιβλίου είναι ιδιαίτερα σημαντική, γιατί αυτό καθ’ εαυτό, είναι γραπτή πηγή. Μας δίνει άμεσα τις πολύτιμες πληροφορίες για τη θέση των γυναικών, αλλά και του περιβάλλοντος της εποχής. Είναι και πηγαίο κείμενο. Δεν έχει επιτηδεύσεις. Είναι αυθεντικό. Ειλικρινές, βγαλμένο από την ψυχή της λογοτέχνιδας, γραμμένο με την πένα της ευαισθησίας της βουτηγμένη στο μελάνι της πραγματικότητας της ζωής της. Ένα κείμενο καλοδουλεμένο, καλογραμμένο, που προσελκύει τον αναγνώστη. Ακολουθώντας τη ροή της αφήγησης, ο αναγνώστης ταξιδεύει νοερά στη ζωή της συγγραφέως, εισπράττει την ένταση των συναισθημάτων της. Είναι πολύ λυπηρό που χάθηκαν τα υπόλοιπα έργα της, όμως είναι εξαιρετικά ευτυχές ότι σώθηκε αυτό το συγκεκριμένο.
Αγαπητή Ελισάβετ, Είχες δίκιο. Ο άνθρωπος που αγωνίζεται δια το καλόν δικαιώνεται, έστω και μετά θάνατον».
ΠΗΓΕΣ
• Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αυτοβιογραφία, εισαγωγή Κατερίνα Σχινά, Μεταίχμιο, 2021.
• Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αυτοβιογραφία, εισαγωγή Κ. Πορφύρης, Διγενής, 1956.
• Απόσπασμα από την παράσταση της Άννας Ζεβελάκη για την Ελισάβετ Μαρτινέγκου στο Θέατρο Άλεκτον (2010). https://www.youtube.com
• Κ. Πορφύρη, Πάλαιψε μονάχη: απόσπασμα από την εισαγωγή του στην έκδοση της “Αυτοβιογραφίας” που επιμελήθηκε ο ίδιος το 1956 (εκδόσεις Διγενής).