Η εικόνα της Στέψης της Παναγίας στο ναό του Αγίου Νικήτα Λευκάδας(1)

 Του Αντώνη Γ. Περδικάρη

Η εκκλησία του αγίου Νικήτα, υπήρξε ένας μικρός ναός στην βορειοδυτική ακτή του νησιού της Λευκάδας, για τον οποίο γνωρίζουμε ότι ιδρύθηκε πριν από τα μέσα της τρίτης δεκαετίας του 18^ου αιώνα, αφού απεικονίζεται (πιθανότατα για πρώτη φορά) σε χάρτη του Βενετσιάνου μηχανικού Santo Semitecolo (2) του έτους 1724, ο οποίος φυλλάσσεται στο Αρχειοφυλακείο Λευκάδας(3). Αν και δεν είναι γνωστοί σήμερα οι κτήτορες του αρχικού κτίσματος, ωστόσο φαίνεται ότι ο μικρός αυτός ναός έγινε σύντομα σημείο αναφοράς για τους επισκεπτόμενους την περιοχή και η ονομασία «Άγιος Νικήτας» είχε συμπεριλάβει την ευρύτερη περιοχή ακόμα και κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας (δηλ. πολύ πριν ιδρυθεί στο τόπο αυτό, ο ομώνυμος οικισμός).

Παρατηρούμε αίφνης, ότι σε νεώτερο, σχετικά, χάρτη (1757) του επίσης Βενετσιάνου μηχανικού Girolamo Delanges, σημειώνεται ένα ακρωτήριο με την ονομασία  Άγιος Νικήτας («S. Nichita») στη δυτικό άκρο του θαλάσσιου όρμου της περιοχής(4), γεγονός που αποδεικνύει ότι μόλις μερικές δεκαετίες αργότερα η ονομασία δεν αφορούσε μόνο στον ναό της περιοχής. Ωστόσο το ιστορικό αυτό εκκλησάκι, περίπου ένα αιώνα αργότερα, στις αρχές της δεκαετίας του 1840, εγκαταλείφθηκε στη φθορά του χρόνου, καθώς κάτοικοι των ορεινών περιοχών (κυρίως κάτοικοι του χωριού «Δρυμώνας») εγκαταστάθηκαν στον όρμο δημιουργώντας  το χωριό  «Άγιος Νικήτας». Ο νέος  οικισμός που προοριζόταν να λειτουργήσει σαν  εμπορικός  λιμένας της βορειοδυτικής Λευκάδας από  όπου θα προωθούνταν στις ξένες αγορές τα προϊόντα του Νησιού,  απέκτησε σύντομα ένα νέο και άνετο χώρο λατρείας (τον σημερινό ναό του Αγίου) που απετέλεσε πλέον το νέο θρησκευτικό κέντρο της περιοχής (5).

Είναι σαφές, ότι αν ο παλαιός αυτός ναός είχε διασωθεί μέχρι της μέρες μας, οι ερευνητές της ιστορίας του Νησιού, θα ήταν σε θέση να αντλήσουν, πολυτιμότατα στοιχεία για την ιστορία της περιοχής. Ωστόσο καθώς ο ναός αφέθηκε απροστάτευτος από τα μεσα του 19^ου αιώνα απέναντι στις επιδράσεις της φύσης και του ανθρώπου (βρισκόταν άλλωστε σε κεντρικό σημείο του σύγχρονου οικισμού) σήμερα πλέον δεν σώζονται ούτε καν τα δομικά του υλικά, τα οποία πιθανότατα χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή άλλων οικοδομών της εποχής. Από τον παλαιό ναό του αγίου Νικήτα, το μοναδικό σωζόμενο στοιχείο φαίνεται ότι είναι η  περιγραφείσα εικόνα της Στέψεως της Παναγίας(6), ένα κλασικό δείγμα  της Επτανησιακής Σχολής(7) αγιογραφίας, που χρονολογήθηκε από τους ειδικούς(8) ως εικόνα του 18^ου αιώνα. Η εν λόγω εικόνα βρίσκεται σήμερα στο σύγχρονο ναό του Αγίου, αλλά αφού ο ναός αυτός -όπως αναφέρθηκε- ολοκληρώθηκε μόλις  την δεκαετία του 1840 (19^ος αιώνας) είναι παλαιότερη αυτού και προφανώς  προέρχεται από κάποιο άλλο λατρευτικό χώρο, σχετιζόμενο ωστόσο με τον σύγχρονο ναό. Ο χώρος αυτός θεωρώ οτι δεν είναι άλλος από τον αρχικό ναό του Αγίου και συνεπώς η εικόνα του που έφτασε σώα μέχρι την εποχή μας  μπορεί αν μελετηθεί σωστά, να μας ταξιδέψει πίσω στο χρόνο και να μας μιλήσει για την άγνωστη αυτή περίοδο στη ΒΔ΄ Λευκάδα. Μια προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή είναι και το παρόν άρθρο.

Στο επάνω μερος της εικόνας αυτής αναπαριστάται η «Στέψη της Παρθένου» από την αγία Τριάδα. Πρόκειται για ένα θέμα αγαπητό και γνωστό στα Επτάνησα τα οποία δέχτηκαν κατά τις περιόδους της Φραγκοκρατίας και της Ενετοκρατίας την ισχυρή επίδραση της Δυτικής Εκκλησίας. Το θέμα εμφανίστηκε  πρώτη φορά στη Δύση (Ιταλία και  Γαλλία) τον 12^ο  αιώνα, όταν παραστάσεις τέτοιες κοσμούσαν τα τύμπανα(9) των θυρωμάτων(10) των καθεδρικών ναών και χρησιμοποιούνταν συχνά στη διακόσμηση των αλταρίων(11). Το παλαιότερο γνωστό έργο με την «Στέψη της Παναγίας» είναι το μωσαϊκό που βρισκεται στην αψίδα του ναού της Santa Maria in Trastevere στη Ρώμη (1140 Μ.Χ.). Παραστάσεις της σκηνής της Στέψης  συναντάμαι στη Ζάκυνθο (Ι.Μ. Θεοτόκου Αναφωνήτριας, Ι.Ν. αγίου Θεοφίλου, Πόλεως κ.ά.), στη Κεφαλονιά (Ι.Μ.  Θεοτόκου στο Κορωνάτο, Ληξουρίου και Ι.Ν. του Σωτήρος στα Τραυλιάτα, Αργοστολίου) αλλά και σε άλλους ναούς της Λευκάδας (Ι.Ν. Ευαγγελίστριας, Πόλεως και Ι.Ν.Παναγίας , στο «Παλιό Χωριό» της Εξάνθειας)(12).  Στην υπόλοιπη Ελλάδα το θέμα της «Στέψης της Παναγίας» απαντά σπάνια και μάλλον ως συμπληρωματικό στοιχείο σε άλλες συνθέσεις (Ι.Μ.Βατοπεδίου, Ι.Ν. αγίας Τριάδας , στη Μήλο(13) κ.ά.) σαν αποτέλεσμα διείσδυσης της Δυτικής θρησκευτικής τέχνης στην Ορθόδοξη Ανατολή, κυρίως κατά τον 16^ο Μ.Χ. αιώνα.

Εικόνα 2: Η «Στέψη της Παναγίας». Πίνακας του Δ. Θεοτοκόπουλου (Ελ Γκρέκο), τέλη 16^ου-αρχές 17^ου αιώνα. Ο  Θεοτοκόπουλος φιλοτέχνησε πολλές φορές το θέμα αυτό ως τμήμα αλταρίου ή ως εικόνα ιδιωτικής ευλάβειας

Εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι το θέμα της «Στέψης της Θεοτόκου» δεν αναφέρεται σε κάποια γραπτή θρησκευτική  πηγή και είναι ολότελα ξένο στην ορθόδοξη εικονογραφική παράδοση. Η απεικόνιση της Παναγίας  στις εικόνες αυτές ως ισότιμο -τέταρτο- πρόσωπο της Αγίας Τριάδας εντάσσεται  σε παγιωμένη αντίληψη της Παπικής Εκκλησίας, που οδήγησε ουσιαστικά στη θεοποίηση του προσώπου της Μαρίας (« Μαριολατρεία») για να καταλήξει στο  γνωστό δόγμα της «άμωμης σύλληψης» και της ενσωμάτωσης της Θεομήτορος (ανάληψή της) στους ουρανούς. Η οριστική διατύπωση του δόγματος αυτού, έγινε κάπως αργότερα (1854 από τον Πάπα Πίο τον 9^ο), αλλά η ανάμνηση  της « Αμώμου Σύλληψεως» την οποία η Δυτική Εκκλησία εορτάζει την 8^η Δεκεμβρίου (Ιταλ.: festa  dell’ Immacolata)  είναι μια σημαντικότατη γιορτή για τους καθολικούς και έχει θεσπισθεί ως μέρα αργίας.

Πέραν  όμως της μη αποδοχής της «Αμώμου Συλλήψεως» από την Ορθόδοξη Εκκλησία, υπάρχει και δεύτερο δογματικό ζήτημα, σχετιζόμενο αυτή τη φορά με την απεικόνιση της Αγίας Τριάδος, στην εν λόγω σκηνή. Σύμφωνα με ρητή θέση Ορθοδόξου συνόδου (απόφαση ΝΑ΄ της Πανορθόδοξης Συνόδου της Μόσχας 1666 Μ.Χ. «Περί ζωγράφων και εικόνων») απαγορεύεται η απεικόνηση  της Αγίας Τριάδος, οι απεικονίσεις του Θεού Πατρός με κάθε μορφή, όπως επίσης και απεικονίσεις του Αγίου Πνεύματος ως περιστεριού σε εικόνες άλλες πλην αυτών των Θεοφανείων(14). Η απόφαση αυτή τηρείται κατά κανόνα από τους Ορθόδοξους αγιογράφους στην Ελλάδα, εκτός  φυσικά περιορισμένων εξαιρέσεων που αφορούν συνήθως σε επιδράσεις της Δυτικής ζωγραφικής στην Ορθόδοξη εικονογραφία. 

Θα παραμείνουμε όμως στο θέμα της «Αμώμου Συλλήψεως» γιατί έχει ιδιαίτερη σημασία για την περιοχή μας. Το 1722, στη θέση που βρίσκεται σήμερα η Κεντρική Πλατεία της πόλης της Λευκάδας, μπροστά ακριβώς από τον Ορθόδοξο ναό του αγίου Σπυρίδωνα, αναγέρθηκε o Καθολικός Μητροπολιτικός  Ναός  ο οποίος ήταν αφιερωμένος στην «Άμωμο Σύλληψη»(15) της Παρθένου Μαρίας. Ο ναός κτίστηκε σε οικόπεδο που παρεχώρησε επί της πλατείας  του «Αγίου Μάρκου» (όπως ονομαζόταν τότε η  Κεντρική πλατεία) ο Γενικός  Προνοητής Λευκάδας  Andrea Corner, διατηρήθηκε επί ένα περίπου αιώνα και κατεστράφη οριστικά από τον σεισμό της 7(19)/01/1825, επί Αγγλικής Διοίκησης(16).  Η Ενετική Διοικηση αποφάσισε μάλιστα για τη συντήρηση του ναού να του παραχωρηθεί αρχικά ένα  ελαιοστάσιον 8 στρεμάτων στην Απόλπαινα (1726) και αργότερα (1739) και μια αγροτική έκταση στο Μεγανήσι (17).

Εικόνα 3: Απόσπασμα χάρτη από το κτηματολόγιο της πόλης της Λευκάδας του Santo Semitecolo (1727). Ο κεντρικός κενός χώρος απεικονίζει την πλατεία του αγίου Μάρκου στο μέσον της οποίας υπάρχει ο ναός της Αμώμου Συλλήψεως (κτιριο αρ.9). Το κτίριο με τον αρ.8, δίπλα στον κεντρικό δρόμο, είναι ο Ορθόδοξος ναός του αγίου Σπυρίδωνος.

Λαμβάνοντας υπ’ όψη ότι η μελετώμενη εικόνα είναι μια φορητή εικόνα και ο ναός του Αγίου Νικήτα βρισκόταν σε μια πρακτικά ακατοίκητη αγροτική περιοχή καθ’ όλη τη διάρκεια του 18^ου αιώνα, εύκολα συμπεραίνουμε ότι η εικόνα προφανώς  φιλοτεχνήθηκε σε εργαστήριο κάποιου αγιογράφου, ο οποίος διέμενε στην Πόλη ή σε κάποιο άλλο κοντινό αστικό κέντρο της εποχής. Δεν είμαστε σήμερα σε θέση να γνωρίζουμε ποιά ακριβώς ήταν η διακόσμηση της Λατινικής εκκλησίας στη πόλη της Λευκάδας, αλλά είναι σαφές ότι ο καλιτέχνης της εικόνας, έχει δεχθεί Δυτικές επηρροές  και συνεπώς δεν ήταν κάποιος Ορθόδοξος αγιογράφος από την απέναντι ακτή, αλλά ή Επτανήσιος σπουδαγμένος στη Δύση, ή  κάποιος ντόπιος αγιογράφος, που επηρρεάστηκε όμως από τον διάκοσμο στον καθεδρικό ναό των Λατίνων και γενικότερα από το πολιτισμικό «σοκ»  που δέχθηκαν από την Δυτική Αναγεννησιακή Τέχνη οι κάτοικοι του Νησιού οι οποίοι μόλις προσφατα είχαν διαφύγει από τον Μεσαιωνικό κόσμο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η «Άμωμη Σύλληψη» και η αναπαράσταση της Αγίας Τριάδος, δεν είναι ωστόσο τα μοναδικά δογματικά προβλήματα που αναδεικνύει η ως άνω εικόνα.  Στο κάτω δεξιά μέρος αυτής αναπαριστάται με την μορφή Ορθοδόξου αγίου, ένας άγιος με στολή Λατίνου μοναχού, ο οποίος είναι προφανές ότι ταυτίζεται με τον Φραγκίσκο της Ασίζης, αφού κρατάει σταυρό, φορά ράσο των Λατίνων και φέρει στα άκρα του τα λεγόμενα «στίγματα του Σταυρού». Ο Λατίνος αυτός άγιος του 13^ου αιώνα, ενεφάνησε δύο χρόνια πριν τον θάνατό του τα σημάδια του Εσταυρωμένου στα χέρια και τα πόδια του, κάτι που για την Δυτική Εκκλησία αποτελούσε ένδειξη αγιότητας. Γι’ αυτόν πιθανότατα τον λόγο ανακυρήχθηκε άγιος σχετικά νωρίς (το 1228 Μ.Χ.) μόλις δύο χρόνια από τον θάνατό του(18). Το πρόβλημα στη προκειμένη περίπτωση είναι ότι ο Φραγκίσκος της Ασίζης, δεν αναγνωρίζεται ως άγιος από την Ορθόδοξη Εκκλησία, καθώς τα σημάδια στο σώμα του από την Ορθόδοξη σκοπιά ερμηνευθηκαν μάλλον ως ένδειξη ασθενείας, αλλά και διότι γενικότερα  στην Ανατολική Εκκλησία, επικράτησε η άποψη ότι ο βίος του ήταν μεν ενάρετος, αλλά δεν μπορεσε να προσεγγίσει τα επίπεδα της αγιότητας. Πρέπει ωστόσο να ομολογήσουμε, ότι και στη σύγχρονη εποχή,  πολλοί Ορθόδοξοι θεολόγοι και στοχαστές, σε σποραδικές ή αποσπασματικές αναφορές τους έχουν εκφραστεί πολύ θετικά για ο πρόσωπο και τη δράση του ετερόδοξου  αυτού αγίου.(19)

Σύμφωνα με τον βίο του, ο Φραγκίσκος της Ασίζης άρχισε με αφετηρία την πρώτη δεκαετία του 13ου αιώνα, να υποστηρίζει ότι η οδός της «αποστολικής πενίας» ήταν ο  μοναδικός δρόμος για τη σωτηρία της ψυχής και άρχισε να κηρύττει το λόγο του Θεού, διαβιώνοντας σε συνθήκες ακραίας φτώχιας, αφού είχε παραχωρήσει όλα τα περιουσιακά του στοιχεία. Στο τέλος της δεκαετίας αυτής, είχε πάρει την έγκριση του Πάπα για την ίδρυση του Πρώτου τάγματος των Φραγκισκανών μοναχών που βασιζόνταν στην  ως ανω αρχή. Οι Φραγκισκανοί έγιναν γνωστοί ως  fratres minores (Ελλην.  οι ελάχιστοι αδερφοί) φορούσαν σκούρα ενδύματα, έχτιζαν καλύβες από κλαδιά και ζούσαν όλοι μαζί από κοινού βασιζόμενοι στην ελεημοσύνη των πιστων. Επισκεπτόνταν καθημερινά τις πόλεις για να κηρύττουν, με κύριο κύριο συστατικό του κηρύγματός τους την αγάπη,  μια αγάπη όχι μονο προς το ανθρώπινο γένος αλλά μια αγάπη που επεκτείνονταν και προς τα ζώα και όλα τα πλάσματα της φύσης. Κατά το χρόνο του θανάτου του Φραγκίσκου, το τάγμα του αριθμούσε ήδη γύρω στους 5000 μοναχούς οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί σε αρκετές χώρες της Ευρώπης, όπως στην Ουγγαρία, στη Γερμανία, στη Γαλλία, στην Αγγλία και στην Ισπανία.

Εικόνα 4: Αριστερά ο τέταρτος στη σειρά άγιος στην εικόνα του 18ου αιώνα της εκκλησίας του αγίου Νικήτα και δεξιά η εικόνα του αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης όπως εχει αναπαρασταθεί από Έλληνα αγιογράφο. Η ενδυμασία και τα σημάδια του Σταυρού και στις δύο εικόνες, μας υποχρεώνουν να ταυτίσουμε τα δύο αυτά πρόσωπα. Στην Ελλάδα η αναπαράσταση του αγίου Φραγκίσκου ως Ορθοδόξου αγίου είναι εξαιρετικά σπάνια. Εχει αναφερθεί πάντως  ότι απεικονίσεις του υπάρχουν επίσης, στην Κρήτη και στο Πήλιο.

Όταν το 1684  ο Francesco Morosini κατέλαβε το νησί της Λευκάδας, στο φρούριο της Αγίας Μαύρας υπήρχαν δύο Μουσουλμανικά τεμένη τα οποία είχαν εγκαταλείψει οι Οθωμανοί. Το ένα τέμενος παραχωρήθηκε στους Ορθοδόξους Χριστιανούς οι οποίοι το μετέτρεψαν σε ναό της Αγίας Μαύρας (πολιούχου της πρωτεύουσας) και το άλλο παραδόθηκε σε Φραγκισκανούς μοναχούς που ίδρυσαν εκεί την Ι.Μ. του Σωτήρος (S. Salvatore). H  Καθολική μονή διατηρήθηκε εντός του φρουρίου μέχρι το 1723, με μια μικρή διακοπή το έτος 1715, όταν το Νησί έπεσε ξανά στα χέρια των Τούρκων και οι μοναχοί διέφυγαν στην Κέρκυρα. Το 1723 (11/2), μετά από ένα ισχυρό σεισμό, ο ναός της μονής κατέρρευσε και μόνο μετα από 10 χρόνια, το 1733, κατέστη δυνατό να λειτουργήσει ξανά.  Το 1797, η νέα διοίκηση των Γάλλων Δημοκρατικών, κατάργησε οριστικά την μονή, μετατρέποντας τα κτίριά της σε στρατώνες (20).

Η παρουσία των Φραγκισκανών μοναχών στο Νησί  κατά την περίοδο αυτή, ίσως και μια κίνηση τιμής προς τον Ενετό απελευθερωτή από τον Οθωμανικό ζυγό Francesco Morosini(21) πιθανότατα έπαιξε ρόλο στην επιλογή να τοποθετηθεί ο «ορθόδοξα» απεικονιζόμενος «άγιος» Φραγκίσκος, στην εικόνα της στέψης της Παρθένου, στον άγιο Νικήτα. Υπάρχουν όμως ενδείξεις ότι και άλλοι παράγοντες πιθανόν να επηρρέασαν:

Ο πρώτος παράγοντας είναι η παρουσία κάποιου Καθολικού θρησκευτικού κέντρου (ναός; μονή;) το οποίο φαίνεται ότι λειτούργησε για κάποιο χρονικό διάστημα στην ευρύτερη αγροτική περιοχή του σημερινού χωριού Άγιος Νικήτας κατά την περίοδο αυτή. Συγκεκριμένα αναφέρομαι στη σημερινή θέση με  την ονομασία «Αγία Άννα», η οποία βρίσκεται, στην πλαγιά του λόφου Ανατολικά του όρμου του Αγίου Νικήτα, στα σύνορα με την αγροτική περιφέρεια της Καρυάς και των Σφακιωτών. Η θέση αυτή έχει ιστορικό ενδιαφέρον και τα μέχρι σήμερα γνωστά δεδομένα υπάρχουν σε παλαιότερη έρευνά μου(22).

Στη  εν λογω περιοχή είναι γνωστό ότι κατά το πρώτο μισό του 18ου αιώνα, λειτουργούσε ναός προς τιμήν της αγίας Αγνής της Ρωμαίας, μιας παρθενομάρτυρος του 3ου Μ.Χ. αιώνα, που τιμάται ιδιαιτέρως από την Καθολική Εκκλησία. Στο χάρτη του Santo Semitecolo του 1724  της περιοχής, που περιγράψαμε παραπάνω ο ναός της αγίας Αγνής (Ιταλ. S. Aneta), απεικονίζεται μαζί με μια σειρά κτιρίων, τα οποία παραπέμπουν σε κοινόβιο ή μονή. Η καταγραφή στο χάρτη είναι επί λέξη « C. S. Aneta», όπου όμως το C. δεν διευκρινίζεται τι συμβολίζει, καθώς είναι το αρχικό γράμμα και για την λέξη εκκλησία (chiesa) και για τη λέξη κοινοβιακή μονή (convento)(23). Το συγκρότημα αυτό ήταν κτισμένο σε Δημόσια γή, γεγονός που αν συνδιαστεί με την διαπίστωση ότι είναι προγενέστερο του γνωστού διατάγματος Sagredo (24) (1754), μάλλον οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι λειτουργούσε ως Καθολικό θρησκευτικό  ίδρυμα (25).

 H έρευνα στην βιβλιογραφία, πάντως προς το παρόν, δεν επιβεβαίωσε τις σκέψεις αυτές. Στις εργασίες των Παγκράτη Γ. (1999), Ρούσσου-Μηλιδώνη Μ. (1996) και Ασημάκη Ι. (2019), οι οποίοι ασχολήθηκαν με την παρουσία των Λατίνων στα Επτάνησα, δεν αναφέρεται κάτι για Καθολικό ναό ή τάγμα στη ΒΔ΄ Λευκάδα . Ωστόσο ένα ίδρυμα της Δυτικής Εκκλησίας στην ορεινή Λευκάδα, ιδίως στην αρχή της Βενετοκρατίας όταν διαβιούσε εκεί το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων του Νησιού  , δεν μοιάζει εντελώς απίθανο, λαμβανομένου υπ’ όψη ότι και η Ορθόδοξη Επισκοπή, κατά την ίδια περίοδο, είχε την έδρα της στην ίδια περιπου περιοχή και μόλις το έτος 1697, μπορεσε να μεταφερθεί στην πρωτεύουσα («Αμαξική»), ύστερα από απόφαση της Συγκλήτου της Βενετίας(26).

Εικόνα 5: Τμήμα του χάρτη του S. Semitecolo του 1724 με την ευρύτερη αγροτική περιοχή του σημερινού Αγίου Νικήτα (οι ονομασίες ορισμένων περιοχών στα Ελληνικά, είναι προσθηκη του συγγραφέα). Στο κάτω αριστερά άκρο απεικονίζεται ο ναός του Αγίου, ενώ στο πάνω δεξιά υπάρχει το κτιριακό συγκρότημα της αγίας Αγνής. Παρατηρούμε ότι την περίοδο αυτή το μεγαλύτερο τμήμα των εδαφών της περιοχής ήταν ακαλλιέργητο, καθώς δεν ειχαν ακόμα μετακινηθεί οι κάτοικοι των ορεινών περιοχών προς την ακτή.

Ο δεύτερος παράγων που πιθανόν να επηρρέασε την επιλογή να ιστορηθεί ο Λατίνος άγιος Φραγκίσκος στην εικόνα του αγίου Νικήτα, είναι ο τυχόν αναθηματικός χαρακτήρας της εικόνας αυτής. Με το όρο ανάθημα, εννοούμε το αφιέρωμα, το δώρο ή το τάμα προς το θείο πρόσωπο, μια πρακτική αρκετά γνωστή στην αρχαία Ελλάδα, απαράδεκτη για τις κοινωνίες των πρώτων χριστιανών, αλλά επίσης μια συνήθης πρακτική στα Ενετοκρατούμενα Επτάνησα, τον 16^ο, τον 17^ο και τον 18^ο αιώνα. Την αξία των αναθηματικών εικόνων στην Επτανησιακή τέχνη, μπορεί να μελετήσει κανείς στην εργασία της Δρ.  Λεοντακιανάκου Ε. (2007), αλλά στην προκειμένη περίπτωση απλά εξετάζουμε την πιθανότητα η  εν λόγω εικόνα να αφιερώθηκε στον ναό, από κάποιο πιστό ο οποίος ονομαζόταν Φραγκίσκος, ο οποίος πιθανότατα, προκειμένου να τιμήσει τον «προσωπικό» του άγιο, έδωσε εντολή στον καλλιτέχνη να τον απεικονίσει στο έργο του, μαζί με τον τιμώμενο άγιο της εκκλησίας και ορισμένους, αγαπητούς σε αυτόν, αγίους. Θεωρητικά θα ήταν δυνατόν να συμβαίνει κάτι τέτοιο, καθώς η εικόνα απεικονίζει επίσης, τόσο τον τιμώμενο άγιο, όσο και δύο άλλους ιδιαίτερα δημοφιλείς αγίους κατά τον 18^ο αιώνα στην περιοχή, συγκεκριμένα τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο και τον άγιο Χαράλαμπο.

Προκειμένου να διερευνηθεί η πιθανότητα αυτή έγινε εξαντλητική έρευνα των αρχείων γεννήσεων, βαπτίσεων, γάμων, θανάτων κ.λ.π. στα βιβλία των γύρω εκκλησιών, των παλαιών Δήμων της περιοχής καθώς και των Νοταριακών(27) αρχείων που φυλάσσονται στο Αρχειοφυλακείο του Νησιού. Στόχος ήταν να διερευνηθεί αν υπήρχε κάποιος κάτοικος στην περιοχή αυτή τον 18^ο αιώνα με το όνομα Φραγκίσκος, ο οποίος θα δικαιολογούταν να αφιερωσει μια τέτοια εικόνα, στην Εκκλησία του αγίου Νικήτα. Κυρίως ερευνήθηκαν αρχεία του χωριού Δρυμώνας, καθώς σήμερα γνωρίζουμε ότι το χωριό του Αγίου Νικήτα δημιουργήθηκε κυρίως από κατοίκους της ορεινής Λευκάδας, οι περισσότεροι εκ των οποίων προέρχονταν από τον Δρυμώνα. Σημειωτέον ότι το όνομα Φραγκίσκος είναι εξαιρετικά σπάνιο όνομα για την περιοχή και εμφανίστηκε για πρώτη φορά πιθανότατα μετά την Ενετική κατάκτηση του Νησιού (τέλη 17^ου αιώνα).

Τελικά σε νοταριακό κείμενο του Θεόδωρου Κατωπόδη, συμβολαιογράφου Καρυάς του 1828, βρέθηκε το παρακάτω κείμενο το οποίο αντιγράφω εξ ολοκήρου από το βιβλίο του Βερνίκου Ν. (2019):

ης τας όράς ἐξή: νοῦ: 6 μετα το μεσιμέρι ήμέρα 

3| Πέμτι ήκοσιπέντε: νοῦ: 25: Δικεμβρί(ου) ετός νέο (καί) δεκατρίς: νοῦ: 13: τ(ου) ηδί(ου) 
4| μινος ἐτός παλεό ; 1828: χιλι(ου)ς οκτακοσί(ου)ς ήκοσιοκτό χορίο Κάτ(ου) 
5| Εξανθια ης τιν ήκίαν τ(ου) κιρί(ου) Βασίλι Βερικι(ου): π(οτέ) Νικολα(ου) ἀπο 
6| το παρόν χορίο Κατ(ου) Εξανθια με τον αριθμόν κατικια(ς του): σαρα- 
7| ντα ἐνα: νοῦ: 41: ─ ενεφανισθίσα ἐμπροσθεν ἐμ(ου) νοταρι(ου) (καί) το- 
8| ν γκατοθεν τιμίον μαρτίρον ο κίριος Διμίτρις Βερίκιος: π(οτέ): Γεοργι- 
9| (ου) ἀπο το παρόν χοριο Κάτ(ου) Εξάνθια με τον αριθμόν τις κατι- 
10| κια(ς του) ἐντεκα: νοῦ:11: ἀπο το ἐνά (καί) ἀπο το αλο η κίρια κόρι Ἀ- 
11| κριβή: π(οτέ): Διμίτρι▪†▪ (καί) τις σιμβία(ς του) Κατερίνις† οι όπίγι ἐπιτα 
12| όπ(ου) εγώ ο νοτάριο τ(ου) ήδοπίγισα την διόρισι τ(ου) νόμ(ου) ἀναφο- 
13| ρικός τ(ου) παρόντος σιμφονιτικ(ού) γαμικ(ού) κοντράτο όπ(ου) μ(ου) 
14| ήπάν να γράψο (καί) μ(ου) απεκρίθισαν ότι την γνορίζ(ου)ν (καί) 
15| μ(ου) ήπαν να τ(ου)ς σιμιόσο το οσόν ακ(ου)λ(ου)θι ▬ 
16| ῆς το όνομα τ(ου) πατρός (καί) τ(ου) η(ού) (καί) ἀγί(ου) πνεύματος ἀμήν 
17| με την διναμίν τ(ου) παρόντος νοταρικ(ού) γράματος ἐσιφονίθι 
18| πρότος νόμιμος γάμος τ(ου) ἀνοθεν Διμίτρι με τιν ανοθεν κόρι 
19| Ἀκριβή με τιν σιδρομιν (καί) θελισιν τις ἀνοθέν μιτρό(ς τ)ης Κα- 
20| τερίνας (καί) με τ(ου) αδελφ(ού) ντις Ιωάνι διά να γιερολογιθί το μι- 
21| (στ)ίριο τ(ου) (στ)εφανόματος ης διόριά όλόν τον μπρότον ερχαμε- 
22| νον Μάγιον κατά τ(ου)ς θί(ου)ς (καί) Ιέρ(ού)ς νόμ(ου)ς τις ἀγιάς μας ἀνα- 
23| τολικίς ἐκλισίας διά το οπιόν τέλος ἐνεφανίσθισαν ἐμπρο- 
24| σθεν ἐμ(ου) νοταρί(ου) (καί) τον γκάτοθεν τιμίον μαρτίρον τα αύ- 
25| τα μέρι (καί) ο ἀνοθέν Διμίτρις γαμπρός τάσι (καί) ηπόσχετε να 
26| νιμφεφθί διά νομιμόν τ(ου) σίζιγον τιν ἀνόθεν κόρι Ἀκριβή \ης τιν/ 
27| <Ιωανις Φετσης του ποτε Διμιτρι βεβε[ωνο]. 
28| <Κον(στ)αντίς Ἀναγνό(στ)ις Βερίκιος π(οτε): Γιόργι μαρτιρώ. 
29|<Γεωργάκις Φετζης π(οτε) Κεκ(ου) μαρτιρο. 
30| 
31| =Θεόδωρος Κατοπόδις: π(οτέ): Πέτρ(ου) νοτάριος διμοσίος Λευκαδος. 

Συμπλήρωση στον στίχο 11: 
▪†▪ φέτζη† με τον αριθμον 
|τις κατικία(ς τ)ις ευρισκ|ετε χαλασμενος 
|< Ιωανις Φετζης ποτε |Διμιτρι βεβεωνο. 
|<Κον(στ)αντίς Ἀναγνό|(στ)ις Βερικιος π(οτε): Γιορ|γη μαρτιρώ. 
|<Γεωργάκις Φετζις π(οτέ): [Ηλί(ου)] μαρτιρο.
|= Θεόδωρος Κατοπο|δης: π(οτέ): Πέτρ(ου) νοτάριος |διμοσιος Λευκαδος. 

Ακολουθεί η ιταλική θεώρηση που συνεχίζεται στην επόμενη σελίδα 78 

| Ufficio della |Reggenza |N 2850 ─ 
| St. Maura 31 De|cembre 1828 ─ 
| Notificato |ad instanza |del presentatore 
| Teodoro Catopodi |Notajo Publico(28)

Όπως διαπιστώνουμε από το παραπάνω κείμενο, ένας από τους μάρτυρες του συμβολαίου (στιχ. 29) ήταν ο Γεώργιος Φέτσης, του οποίου ο πατέρας Κέκος Φέτσης είχε ήδη τότε (1828) πεθάνει. Είναι προφανές ότι ο Κέκος Φέτσης κάτοικος Δρυμώνα, έζησε στο χωριό αυτό τον 18^ο αιώνα. Είναι επίσης γνωστό ότι το όνομα «Κέκος» στα Επτάνησα, χρησιμοποιείται ως υποκοριστικό του Φραγκίσκου(30). Συνεπώς, είναι συμβατό ένα τέτοιο σενάριο, δηλαδή η υπό μελέτη εικόνα να ήταν κάποιας μορφής «ανάθημα» στον αρχικό ναό του Αγίου Νικήτα, από τον Κέκο Φέτση που έζησε στο Δρυμώνα το β΄ μισό του 18^ου αιώνα. Σήμερα είναι γνωστό ότι το επίθετο «Φέτσης», παρ’ όλο που συναντάται και στον Άγιο Νικήτα, έχει ως προέλευση  το χωριό Δρυμώνας και ήταν πιθανότατα το σόϊ το οποίο  εγκαταστάθηκε πρώτο στην περιοχή, υπολογίζεται στο β΄ μισό του 17^ου αιώνα. Ο Κοντογιώργης Δ.Δ. (2012), αναφέρει για το επίθετο Φέτσης:

«Σε παλιότερες εποχές και μέχρι περίπου το 1875, το όνομα αυτό εμφανίζεται ως Φετζίς ή Φέτζης, όπως στο πληρεξούσιο του 1708 που παραθέτουμε στο παράρτημα, στο Μητρώο Αρένων του Δήμου Εξάνθειας ή σε ληξιαρχικές πράξεις της εποχής. Ο τρόπος αυτός γραφής του μπορεί να είναι απλά λάθος, μπορεί όμως να παραπέμπει σε όνομα ξενικής προέλευσης. Εξάλλου, το γεγονός ότι είναι δισύλλαβο όνομα συνηγορεί υπέρ αυτής της τελευταίας άποψης. Πράγματι, μια ακαθόριστη πληροφορία θέλει, το όνομα αυτό να είναι αρβανίτικης καταγωγής. Οι αρβανίτες, ως γνωστό, είναι Έλληνες μακρινής αλβανικής προέλευσης, οι οποίοι ήρθαν στον ελληνικό χώρο το 14ο(1300 – 1400) ή 15ο (1400 – 1500) αιώνα μ.Χ. Δεν αποκλείεται οι Φετσαίοι της Λευκάδας να εγκατέλειψαν τον τόπο της πρώτης εγκατάστασης τους στην Ελλάδα και πέρασαν στη νέα τους πατρίδα (τη Λευκάδα) περί το τέλος του 1600(31), όπως αναφέραμε σε άλλες ευκαιρίες. Μια άλλη πληροφορία, το ίδιο ή περισσότερο ακαθόριστη, θέλει το οικογενειακό όνομα Φέτσης να είναι βενετσιάνικης καταγωγής. Δεν υπάρχει δυνατότητα να προκρίνουμε την μία ή την άλλη εκδοχή. Διαισθανόμαστε, ωστόσο, ότι η πρώτη εκδοχή είναι πιο πιθανή(32)»

Ο συσχετισμός όμως του επιθέτου «Φέτσης» με την εικόνα, ερμηνεύει και την παρουσία του δευτέρου εξ αριστερών αγίου που εμφανίζεται στο κάτω μέρος αυτής. Ο άγιος ο αυτός φέρει στολή Ορθοδόξου επισκόπου και αναγνωρίζεται εύκολα από το χαρακτηριστικό φαρδύ μέτωπο(33), τα αραιά μαλλιά του και  την κοντή γεννειάδα. Πρόκειται για τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, που κάποιος μη υποψιασμένος ερευνητής θα δικαιολογούσε την παρουσία του λόγω της ιδιότητας του ως συγγραφέα της θείας λειτουργίας που ψάλλεται καθημερινά στους ορθόδοξους ναούς. Όμως είναι γνωστό ότι ο άγιος αυτός είναι ο πολιούχος του Δρυμώνα και ο ναός του είναι η πρώτη εκκλησία του χωριού αυτού και σώζεται σήμερα στην περιοχή από τον 18^ο αιώνα. Πέραν αυτού η εκκλησία του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, στο Δρυμώνα, είναι γνωστό ότι είναι ο ενοριακός ναός των κατοίκων με το επίθετο Φέτσης, ενώ τα άλλα δύο σόϊα του χωριού (Φίλιππας και Βερύκιος) υπάγονταν στην ενορία της νεώτερης εκκλησίας, του αγίου Δημητρίου(34).

Εικόνα 6: Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος είναι ένα ευκολα αναγνωρίσιμο πρόσωπο  στην Ορθόδοξη αγιογραφία. Χαρακτηριστικό το φαρδύ μέτωπο και το σχετικά κοντά μαλλιά και μικρή γενειάδα. Ο άγιος  (αριστερά)  φαίνεται όπως αποδίδεται στην  μελετώμενη εικόνα της  «Στέψης» και (δεξιά) όπως αποδίδεται σε εικόνα της Ι.Μ. Κέρκυρας (16^ος αιώνας)

Ο τρίτος από αριστερά άγιος στο κάτω μέρος της εικόνας της «Στέψεως της Παρθένου» είναι ένας επίσης εύκολα αναγνωρίσιμος άγιος, ένας ιερωμένος με μακρυά χαρακτηριστική γενειαδα. Πρόκειται για τον  άγιο Χαράλαμπο, ένα ιερομάρτυρα του 2^ου αιώνα, ο οποίος κατά την Ορθόδοξη παράδοση, είναι ο λυτρωτής από την ασθένεια της πανούκλας(35). Είναι γνωστό ότι το έτος 1743, το νησί της Λευκάδας χτυπήθηκε από την Πανούκλα, μια επιδημία με καταστροφικά αποτελέσματα στον πληθυσμό του Νησιού. Η Λιάτα Ε.Δ. (2013) αναφέρει:

«Αρχές του καλοκαιριού του 1743 ξέσπασε το θανατικό στην πόλη της Αμαξικής και τη βρήκε ήδη τραυματισμένη, με τις πληγές ακόμη χαίνουσες από τον καταστροφικό σεισμό της 10ης Φεβρουαρίου του ίδιου χρόνου. Η νόσος, που έπληξε ιδιαίτερα την πόλη και το κάστρο, είχε ταχεία εξέλιξη κυρίως τους δύο πρώτους θερινούς μήνες, ενώ από τις αρχές του φθινοπώρου είχε ήδη αρχίσει να υποχωρεί και ακριβώς ένα χρόνο μετά την εμφάνιση της η Λευκάδα και επίσημα πλέον έπαψε να θεωρείται πανωλόβλητη. Στο πέρασμα της από το νησί και μέσα σε μισό περίπου χρόνο η πανώλη άφησε πίσω της 1.028 θύματα, δηλαδή το 1/3 περίπου του αστικού πληθυσμού (3.457 κάτοικοι), σύμφωνα με τον απολογισμό που συνέταξε  ο Προβλεπτής της Λευκάδας τον Μάρτιο του 1744. (36)»

Θεωρώ βέβαιο ότι ο άγιος Χαράλαμπος τοποθετήθηκε από τον αγιογράφο στην εικόνα, ακριβώς λόγω του γεγονότος αυτού, δηλαδή της εμφάνισης της πανούκλας στη Πόλη. Είναι εξ άλλου γνωστό ότι ο ναός του αγίου Χαραλάμπους, στη πρωτευουσα του Νησιού, έχει αναγερθεί για πρώτη φορά, ακριβώς την περίοδο αυτή (1743), από τους ιερείς Δημήτριο Σούρμπη και Νικόλαο Βανδώρο, σαν ένα μικρό εκκλησάκι(37), προφανώς προς επίκληση της χάριτος του Αγίου.  Εξ αιτίας αυτής της συσχέτησης, μπορούμε να τοποθετήσουμε ακριβέστερα στο χρόνο την περίοδο  δημιουργίας της εικόνας, η οποία οφείλει να είναι, μεταγενέστερη της εμφανίσεως της ασθένειας (Ιούλιος 1743). Πέραν αυτού, θεωρώ ότι η παρουσία του αγίου Χαραλάμπους, μας υποδεικνύει ότι πιθανότατα η εικόνα παραγγέλθηκε ή ιστορίθηκε  από πρόσωπο που διαβίωνε στο Νησί και είχε βιώσει την επιδημία της πανούκλας..

Εικόνα 7: Ο τρίτος εξ αριστερών άγιος στη μελετώμενη εικόνα (αριστερά) και σε σύγκριση με την  εικόνα του αγίου  Χαραλάμπους, από  το τεμπλο της ομώνυμης εκκλησία της Πόλεως (18^ος αιώνας) 

Ο άγιος που εικονίζεται ως πρώτος εξ αριστερών στη σειρά, στο κάτω μέρος στην υπό μελέτη εικόνα της «στέψεως της Παρθένου» του 18^ου αιώνα, είναι ένας μη αναγνωρίσιμος άγιος της Ορθόδοξης αγιογραφίας. Η στολή του είναι στολή Ορθοδόξου επισκόπου, κρατεί στο δεξί χέρι του τρικέρι και στο αριστερό φέρει ειλητάριο με την γνωστή από την Ορθόδοξη θεία λειτουργία ευχή και παράκληση του επισκόπου, με την οποία «σφραγίζει» το εκκλησίασμα, μετά τον τελευταίο «Τρισάγιο Ύμνο»:

-“Κύριε, Κύριε επίβλεψον εξ ουρανού και ίδε

και επισκεψαι την άμπελον ταύτην 

και κατάρτισαι αυτήν, ην εφύτευσεν η δεξιά Σου(38).»

Θεωρώ ότι εδώ ο αγιογράφος απεικονίζει σαφέστατα ένα Ορθοδοξο επίσκοπο τον οποίο θεωρεί ως αναγνωρισμένο άγιο.  Η ιδιότητα του επισκόπου επιβεβαιώνεται,  αφ ενός μεν από  το είδος της στολής που φορά, αφ’ ετέρου δε από τα αντικείμενα που κρατά ( τρικέρι και  ειλητάριο) καθώς το μεν πρώτο  είναι ένα εκκλησιαστικό αντικείμενο που χρησιμοποιείται αποκλειστικά από Ορθοδόξους ιερωμένους, τα δε λόγια της ευχής που αναγράφονται στο ειλητάριο, είναι λόγια που μόνον ο επίσκοπος απαγγέλλει στην Ορθόδοξη τελετουργία.  Με δεδομένο ότι οι κάτοικοι του οικισμού του Αγίου Νικήτα, όταν – μετά την ίδρυση του ομώνυμου οικισμού-  χρειάστηκε να απεικονίσουν τον πολιούχο άγιο, στο τέμπλο της νέας εκκλησίας, τον απεικόνισαν ως επίσκοπο καθήμενο σε θρόνο (1848), θεωρώ ότι ο εν λόγω άγιος αντιστοιχεί σε κάποιον ορθόδοξο επίσκοπο Νικήτα, αγνώστων λοιπών στοιχείων, προς τιμήν του οποίου υπήρχε ο αρχικός ναός της περιοχής. Φαίνεται δε ότι η εικόνα αυτή είναι  το μοναδικό εκκλησιαστικό αντικείμενο από τον αρχικό ναό του Αγίου  που εν τέλει διεσώθη μεχρι την εποχή μας, παρ’ όλο που ασφαλώς, όλα τα ιερά είδη του αρχικού ναού  θα μεταφέρθηκαν στο νεο κτίριο μετά την ολοκλήρωσή του, τον 19^ο αιώνα.

Ο  επίσκοπος Νικήτας  του  ναού του νέου οικισμού, ταυτίστηκε  τελικά με τον «άγιο Νικήτα επίσκοπο Χαλκηδόνος»,  αργότερα, την δεκαετία του 1860, από Ορθόδοξο μοναχό του Αγίου Όρους(39).  Ωστόσο, η εγκυρότητα της επιλογής αυτής είναι αμφισβητήσιμη, καθώς δεν αναφερεται κάποια εμφανής σχέση μεταξύ της περιοχής δράσεως του Αγίου (Μ.Ασία) και του τόπου λατρείας του (Επτάνησα). Υπάρχει η σκέψη, ότι πιθανόν σε παλαιότερες εποχές να ήταν διαδεδομένη μεταξύ των Ορθοδόξων πιστών, η λατρεία κάποιου αγίου επισκόπου  Νικήτα, του οποίου πλέον  η μνήμη περιέπεσε σε αφάνεια. Υπάρχει π.χ. αναφορά για σπηλαιώδη ναό  του 13^ου αιώνα στο νησί της Ρόδου, ο οποίος είναι αφιερωμένος στο όνομα του αγίου Νικήτα και έχει ιστορηθεί με τοιχογραφίες αγίων της εποχής(40). Παρ όλο που ο αξιόλογος αυτός ναός μελετάται από την δεκαετία του 1930, οπότε ανακαλύφθηκε, από τις Ιταλικές αρχές κατοχής, τυχαία η ύπαρξή του(41), εξακολουθεί να επικρατεί άγνοια για την ακριβή ταυτότητα του  αγίου Νικήτα, καθώς προς το παρόν δεν έχει βρεθεί εντός του σπηλαίου καμία τοιχογραφία του Μεγαλομάρτυρα Νικήτα (στη μνήμη του οποίου εορτάζει ο ναός, κατόπιν αποφάσεως της τοπικής Μητροπόλεως). Αντιθέτως αναφερεται ότι εικονίζεται εντός του ναού μεταξύ των άλλων αγίων και κάποιος Ορθόδοξος επίσκοπος που δεν έχει ακόμα ταυτοποιηθεί(42). Εά γίνει δεκτή μια τέτοια υπόθεση, ότι δηλαδή ο επισκοπος Νικήτας είναι κάποιος παλαιός λησμονισμένος άγιος ευρύτερα διαδεδομένος, τότε θα πρέπει να δεχθούμε ότι και ο ναός του αγίου Νικήτα, στη Λευκάδα, προϋπήρχε της Ενετοκρατίας και έχει  ιδρυθεί παλαιότερα, πιθανόν επί Οθωμανικής Διοίκησης του Νησιού, κάτι για το οποίο προς το παρόν δεν υπάρχουν ενδείξεις(43).

Εικόνα 8: Αριστερά ο άγιος Νικήτας στην εικόνα της “Στέψης  της Παναγίας” (18ος αιώνας) και δεξιά ο Μεγαλομάρτυρας Νικήτας ο Γότθος (17^ος αιώνας, μουσείο Θεολογικής Ακαδημίας Μόσχας). Είναι σαφές ότι οι δύο άγιοι είναι τελείως διαφορετικά πρόσωπα και μόνο το όνομά τους είναι κοινό. Η ταύτηση του πρώτου εξ αυτών με τον επίσκοπο Νικήτα τον Α΄ της Χαλκηδόνος δεν μπορεί να επαληθευτεί με τα μέχρι σήμερα στοιχεία.

Ολοκληρώνοντας τη παρούσα μελέτη θα ήθελα να επισημάνω ότι η εικόνα της «Στέψης της Παρθένου», όπως ακριβώς την περιγράψαμε, προκαλεί στο σημερινό πιστό το ερωτημα αν είναι αυτή όντως μια Ορθόδοξη εικόνα ενός Ορθοδόξου ναού, ή είναι μια εικόνα της Δυτικής Εκκλησίας. Το ίδιο ερώτημα, προφανώς επεκτείνεται και στον αρχικό ναό του Αγίου (18^ος αιώνας) καθώς η εν λόγω εικόνα είναι πρακτικά το μόνο αντικείμενο που σώζεται απ’ αυτόν. Ήταν  δηλαδή ο ναός του αγίου Νικήτα ένας Ορθόδοξος ή  ήταν ένας Καθολικός ναός που εμφανίστηκε στην Ενετοκρατία;

Ας δούμε την εικόνα της «Στέψης» στο σύνολό της. Πέραν της βασικής σκηνής, οι λοιποί τιμώμενοι άγιοι, πλην του αγίου Φραγκίσκου είναι ντυμένοι με Ορθόδοξα άμφια. Στο ειλητάριο του αγίου Νικήτα, αναγράφεται απόσπασμα της Ορθόδοξης θείας λειτουργίας, του Ι. Χρυσοστόμου. Επι πλέον, ως εξολοθρευτής της πανούκλας, τιμάται ο Ορθόδοξος άγιος Χαράλαμπος και όχι ο αντίστοιχος Λατίνος San Rocco(44). Ο  ίδιος ο άγιος Φραγκίσκος, φορά μεν το χαρακτηριστικό ράσο των Φραγκισκανών μοναχών, όμως απεικονίζεται με Ορθόδοξο τρόπο. Φέρει φωτοστέφανο, όπως οι λοιποί άγιοι και έχει στάση τριών τετάρτων, μια στάση που επιλέγεται στην Βυζαντινή εικόνα για να προσδώσει στο πρόσωπο κίνηση, ζωντάνια.

Ας επιμείνουμε λίγο στην στάση των αγίων της εικόνας. Δεν είναι εντυπωσιακό ότι ενώ όλοι οι άγιοι της εικόνας έχουν στάση μετωπική, ο άγιος Φραγκίσκος έχει στάση τριών τετάρτων; Είναι γνωστό ότι στην Ορθόδοξη Αγιογραφία, η κατά μέτωπο στάση  στοχεύει στο να βυθίζει το βλέμμα του αγίου στα μάτια του θεατή και να δημιουργεί έτσι άμεσο δεσμό κοινωνίας και αγάπης. Η μετωπική απεικόνηση επιθυμεί να δημιουργήσει μια σχέση αγάπης, μια σχεση υπαρξιακή, ανάμεσα στον εικονιζόμενο και στον θεατή. Αντίθετα με την στάση τριών τετάρτων εικονίζονται συχνά κατώτερα πρόσωπα π.χ. οι αμαρτωλοί και οι δαίμονες, καθώς οι απεικονιζόμενοι σε κατατομή ουσιαστικά δηλώνουν την απουσία αποδοχής της κοινωνίας. Νομίζω, ο εικονογράφος εσκεμμένα επέλεξε αυτή την στάση των τεσσάρων αγίων, δηλώνοντας ουσιαστικά τιμή και σεβασμό προς τους τρεις Ορθοδόξους αγίους και παρουσιάζοντας τον άγιο Φραγκίσκο, ως παρείσακτο, σαν κάποιον που έχει εισβλει σε ένα χώρο που δεν του αξίζει.

Δυό λόγια και για την σκηνή της «Στέψης της Παρθένου». Ως ελέχθη οι Λατίνοι μέσω της σκηνής αυτής, εξυψώνουν την Παναγία στη θέση της θεότητας. Στις απεικονήσεις των  Δυτικών Εκκλησιών, η Παρθένος στέφεται καθήμενη σε θρόνο, σε μια σταση΄κυριαρχίας, όπως π.χ.  την σταση που έχει και ο Πατήρ. Η Μαρία θεωρείται ήδη ένας «κυβερνήτης» του Σύμπαντος. Αντίθετα, στην υπό μελέτη εικόνα, η Θεοτόκος, δεν είναι καθήμενη. Γονατίζει για να στεφθεί βασίλισσα, ενώπιον της Αγίας Τριάδας. Έχει συναίσθηση της θέσεώς της και δέχεται την κορώνα της βασίλισσας, ως ένδειξη τιμής προς το πρόσωπό της. Εδώ θεωρώ, ότι ουσιαστικά δια της εικόνας αυτής, λογοκρίνεται το Παπικό δόγμα της «Μαριολατρείας».

Για τους λόγους αυτούς θεωρώ ότι η ως άνω εικόνα, είναι μια καθαρά Ορθόδοξη εικόνα που προέρχεται από ένα Ορθόδοξο ναό. Απλά, καθώς η τότε Ορθόδοξη εκκλησία της Λευκάδας, όπως και οι Ορθόδοξες Εκκλησίες των άλλων νησιών της Επτανήσου ήταν κάτω από την επηρροή των Καθολικών -αφού σύμφωνα με την Βενετική νομοθεσία οι έλληνες Ορθόδοξοι ιερείς και μοναχοί έπρεπε να δεχτούν την Παπική διοίκηση  ως προϊστάμενη αρχή τους(45)- ουσιαστικά ήταν υποχρεωμένη να λειτουργεί ξεκομμένη από την υπόλοιπη Ορθοδοξία, ως μια Βυζαντινόρυθμη αίρεση στους κόλπους της Δυτικής Εκκλησίας. Ήταν φυσικό λοιπόν, κάτω απ’ την δεδομένη ισχυρη  ιδεολογική πίεση  των  Δυτικών να υπάρξει διείσδυση της Καθολικής κοσμοθεωρίας και στα εκκλησιαστικά δρώμενα της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Το σημαντικό όμως είναι ότι όλα αυτά τα νεόφερτα στοιχεία, απορροφήθηκαν τειλικά δημιουργικά από την Ορθόδοξη λατρεία και καθώς υπήρξαν ευνοϊκές συνθήκες ανάπτυξης των γραμμάτων και των τεχνών, προέκυψαν τα εξαιρετικά αποτελέσματα που περιγράφονται με τον όρο  «Επτανησιακή Θρησκευτική Τέχνη».

Εικόνα 9: Φορητή εικόνα από τον ναό (του 13ου αιώνα) του αγίου Νικήτα στη Δαματριά Ρόδου. Ο άγιος απεικονίζεται με ιερατικό ένδυμα (επίσκοπος:). Στις σωζόμενες  μέχρι σήμερα τοιχογραφίες εντός του ναού, δεν υπάρχει καμία να απεικονίζει τον Μεγαλομάρτυρα Νικήτα τον Γότθο, γεγονός που δημιουργεί ερωτήματα στην επιστημονική κοινότητα. Η επικρατούσα αρχαιολογική άποψη είναι ότι  οι τοιχογραφίες του αγίου αυτού υπήρχαν και έχουν πλέον καταστραφεί, μια θεωρία που δεν έχει ακόμα επαληθευτεί.

SUMMARY

The icon of the Coronation of the Virgin in the church of Saint Nikitas of Lefkada

Inside the church of Agios Nikitas, of the homonymous village of Lefkada island, an icon is kept that represents the coronation of the Virgin Mary. This icon was once placed in an older church named after this saint, which is believed to have been constructed in the area during the first half of the 18th century, about 100 years before the foundation of the village.
The study of this icon has proven that it was made by an unknown artist of the area sometime during the 18th century, certainly later than the plague epidemic of the year 1743, which hit the Island and killed almost 30% of the people of Lefkada city. The icon was actually created for the Greek Orthodox Church in Lefkada , but it was strongly influenced by the philosophy and style of Catholic art, as, during these times, Lefkada was ruled by the Venetians.
Besides the Holy Trinity and the Virgin Mary, the icon depicts the “plague exterminators” – according to the Orthodox faith – Saint Charalambus, the Catholic saint Francis of Assisi, Saint John Chrysostom and also an unknown Saint Nicetas, who was an Orthodox bishop. The icon was probably a tribute to this church by a local farmer, a resident of the village of Drymonas, in the neighborhood of the village of Agios Nikitas
As the representation of Saint Nicetas in the form of a bishop is rather seldom in Greek Hagiography, the author considers the fact that the icon stems from an older source, probably before the Venetian occupation of the island (1684 a.D.), but this cannot be confirmed at present.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Ασημάκης Ι. (2019): «Ιστορία της Καθολικής Εκκλησίας στα Ιόνια Νησιά (13ο-20ο αιώνα) Τόμος Α΄» (εκδόσεις Αποστολικού Βικαριάτου Θεσσαλονίκης) Θεσσαλονίκη
2. Βασιλόπουλος Χ. (χ.χ.): «Ο Άγιος Χαράλαμπος» (Ορθόδοξος Τύπος) Αθήνα
3. Βερνίκος Ν. (2019): «Καρυά Λευκάδας 1827-1829. Νοταριακά κείμενα» (Ισηγορία CAPP-Γλαύκωψ Αμφικτυονία Ακαρνών) Αθήνα
4. Δρακοπούλου Ε., Χονδρογιάννης Σ. (2019): «Εικαστικές Τέχνες στα Ιόνια Νησιά» στο «Εγχειρίδιο Ιστορίας Ιονίων Νήσων, επιμ. Θεόδωρος Γ. Παππάς» (Ιόνιο Πανεπιστήμιο) Κέρκυρα
5. Καρύδης Σ.(2009): «Ο Γενικός Προβλεπτής Θαλάσσης Agostino Sagredo (1752-1755) και η ορθόδοξη Εκκλησία των νησιών του Ιονίου» Πρακτικά Η΄ Διεθνούς Πανιωνίου Συνεδρίου, τ. ΙΙα, σελ. 527-542 (Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών) Κύθηρα
6. Καλοκύρης Κ. (1972): « Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν Ανατολής και Δύσεως» (Πατριαρχικόν Ιδρυμα Πατερικών Μελετών) Θεσσαλονίκη
7. Κεφαλά Κ. (2015): «Οι Τοιχογραφίες του 13ου αιώνα στις εκκλησίες της Ρόδου» (Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης) Αθήνα
8. Κοντογιώργης Δ.Δ. (2012): «Ένα συναρπαστικό ταξίδι μέσα στο χρόνο» (χ.ε.) Αθήνα
9. Λεοντακιανάκου Ε. (2007): «Θωράκια Τέμπλων και Αναθηματικές Εικόνες στα Επτάνησα (17ος-18ος αιώνας)» περιοδ. Αρχαιολογία & Τέχνες, τχ 103, σελ. 77-83
10. Λιάτα Ε.Δ. (2013): «Μέρες του 1743, όταν το θανατικό άραξε στη Λευκάδα» Επετηρίς της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών ΙΒ΄ 2009=2011, σελ. 39-112
11. Μάννη Ν. (2014): «Η Πανορθόδοξη Σύνοδος της Μόσχας (1666-7)» (χ.ε.) Αθήνα
12. Μαρκάτου Δ. (2014): « Η Τέχνη της Επτανησιακής Σχολής 18ος – 19ος αιώνας» (ΤΕΙ Ιονίων Νήσων) Αργοστόλι
13. Μαχαιράς Κ. (1951): «Η Λευκάς επί Ενετοκρατίας (1684-1797)» (χ.ε.) Αθήναι
14. Μαχαιράς Κ. (1957): «Ναοί και Μοναί Λευκάδος» (βιβλιοπ. Δ.Ν.Καραβία) Αθήνα
15. Μοσχονάς Ν. Γ. (1980): «Χειρόγραφος τοπογραφικός χάρτης Λευκάδας και Αμβρακικού του 18ου αιώνα στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας» Κερκυραϊκά Χρονικά τ.23, σελ. 274-279
16. Μυλωνά Ζ. (2001): «Η Στέψη της Θεοτόκου και άλλα δυτικά θέματα σε εικόνες του 17ου και του 18ου αιώνα στη Ζάκυνθο» Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, τ. ΚΒ΄, σελ. 247-260
17. Παγκράτης Γ. (1999): «Οι Μονές των Φραγκισκανών Κοινοβιακών στα Βενετοκρατούμενα Επτάνησα» Κεφαλληνιακά Χρονικά, τ. 8, σελ. 111-129
18. Περδικάρης Α.Γ. (2018): «Ιστορία του Αγίου Νικήτα Λευκάδας» (αυτοέκδοση ISBΝ 978-960-93-9908-1) Λευκάδα
19. Περδικάρης Α.Γ. (2019): «Η Αγία Άννα στη ΒΔ΄ Λευκάδα» (αυτοέκδοση ISBN: 978-618-84346-0-8) Λευκάδα
20. Ρούσσου-Μηλιδώνη Μ. (1996): «Φραγκισκανοί/Καπουκίνοι/400 χρονια προσφοράς στους Έλληνες/1585-1595» (χ,ε) Αθήνα
21. Σταμάτης Π.Ι., Παπακωνσταντίνου Μ.Ι. (1997): «Λατρευτικοί τόποι στη Ρόδο. Συμβολή στην Ιστορία και την Λαογραφία της Ρόδου» (χ.ε.) Ρόδος
22. Υφαντής Π. (2004): «Η θεολογία του Φραγκίσκου της Ασίζης. Ορθόδοξη κριτική προσέγγιση (Διδακτορική διατριβή)» (Τμήμα Θεολογίας Α.Π.Θ.) Θεσσαλονίκη
23. Brandi C. (1938): «La Capella Rupestre del Monte Paradiso», Memorie dell istituto Storico Archeologico di Rodi (a cura dell’Instituto FERT) III, 9-40
24. Clogg, Richard (2002): « Minorities in Greece: aspects of a plural society». (C. Hurst & Co. Publishers) London
25. Joergensen J. (1980): «Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης, η ζωή και το έργο του. Μετάφραση Ν. Καζατζάκης» (Καλός Τύπος) Αθήνα.
26. Roberson R. (2005): «The Eastern Christian Churches. A Brief Survey (7th Edition)» (University Press of the Pontificio Instituto Orientale) Roma

1 Η εργασία αυτή δεν θα ήταν δυνατόν να ολοκληρωθεί, χωρίς την βοήθεια των ερευνητών Γιώργου Ζούμπου και Σπύρου Γαούτση, τους οποίους ευχαριστώ θερμά.
2Ο Semitecolo δημιούργησε τον χάρτη της περιοχής αυτής για τις καταγραφές του κτηματολογίου της Καρυάς, το οποίο συντασσόταν τότε κατ’ εντολή του Ανωτέρου Προνοητού Λευκάδος.
3 Βλ. Περδικάρης Α.Γ. (2018): σελ..89-90
4 Βλ. Μοσχονάς Ν. Γ. (1980)
5 Βλ.: Περδικάρης Α.Γ. (2018): σελ. 91-92
6 Βλ. εικόνα Νο Error! Main Document Only.
7 Βλ.Μαρκάτου Δ. (2014)
8 Ευχαριστώ τους ερευνητές της Ιστορίας της Τέχνης τον κ. Διονύση Φλεμοτόμο και την κα Δήμητρα Σαρρή για την βοήθειά τους στο θέμα αυτό
9Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ήολόγλυφη διακόσμηση
10 πλαίσιο φτιαγμένο από μάρμαρο, πέτρα, ξύλο ή άλλα υλικά γύρω από
το περίγραμμα μιας θύρας (ή παράθυρου)
11 Η Αγία Τράπεζα στις εκκλησίες των Λατίνων
12 Πίνακες με την στέψη της Παναγίας, υπάρχουν στις οροφές των δύο αυτών εκκλησιών.
13 Βλ. Μυλωνά Ζ. (2001)
14 Βλ. Μάννη Ν. (2014)
15 Στα Ελληνικά ο όρος αποδίδεται από πολλούς συγγραφείς και ως «Άσπιλος Σύλληψις»
16 Βλ. Ασημάκης Ι. (2019): σελ.475
17 Βλ. Μαχαιράς Κ. (1951): σελ. 237-239
18 Βλ. Joergensen J. (1980)
19 Βλ. Υφαντής Π. (2004) 20 Βλ., Μαχαιράς Κ. (1957): σελ. 339-344
21 Ο Francesco Morosini Δόγης της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, έφυγε από τη ζωή στις 6 Ιανουαρίου 1694
22 Βλ. Περδικάρης Α.Γ. (2019)
23 Βλ. Περδικάρης Α.Γ. (2019): σελ. 4,5
24 Agostino Sagredo (1752-1755) Γενικός Προβλεπτής Θαλάσσης που ανέπτυξε έντονη δράση σε ζητήματα εκκλησιαστικής πολιτικής -δες σχετικά Καρύδης Σ. (2009)
25 Βλ. Μαχαιράς Κ. (1957): σελ. 21-25
26 Βλ. Μαχαιράς Κ. (1957): σελ. 104
27 Συμβόλαιογραφικά
28 Η παλαιά ονομασία του χωριού Δρυμώνα, ήταν «Κάτω Εξάνθεια»
29 Βερνίκος Ν. (2019): σελ. 100-101
30 Αυτό συμβαίνει και στην σύγχρονη εποχή, π.χ. ο γνωστός δοσίλογος της Ζακύνθου επί Ιταλικής κατοχής Φραγκίσκος Μερκάτης ήταν γνωστός στο Νησί ως «Κέκος». Βλ. Δελαπόρτα Π. (1977): «Το σημειωματάριο ενός Πιλάτου» (Θεμέλιο) Αθήνα
31 Εννοεί το τέλος του 17 ου αιώνα.
32 Βλ. Κοντογιώργης Δ.Δ. (2012): σελ.80-81
33 Ο Άγιος παριστάνεται ως «μέγας το μέτωπον» βλ. Κεφαλά Κ. (2015): σελ.. 114
34 Οι ως άνω πληροφορίες προέρχονται από τον Πρόεδρο της Κοινότητας του Δρυμώνα και ψάλτη της εκκλησίας, Σπύρο Διον. Φίλιππα, τον οποίο ευχαριστώ πολύ για την βοήθειά του.
35 Βλ. Βασιλόπουλος Χ.
36.Βλέπε: Λιάτα Ε.Δ.(2013): σελ.41
37 Βλ.: Μαχαιρά Κ.(1957): σελ. 167
38 Πρβλ και ψαλμό ΟΘ΄, 15-16
39 Βλ. Περδικάρης Α. (2018): σελ. 97
40 Βλ..Σταμάτης Π. , Παπακωνσταντινου Μ. (1997): Σελ.14-16
41 Βλ. Brandi C. (1938)
42 Κεφαλά Κ. (2015): Σελ. 109-165
43 Eυχαριστώ τον Αλέξη Καούρα, για τις πολύτιμες πληροφορίες του από τον ναό του Αγίου Νικήτα στη Δαματριά της Ρόδου.
44 Καθολικός άγιος του 14ου αιώνα. Γεννήθηκε στη Γαλλία, πέθανε στην Ιταλία. Πολύ διάσημος ο ναός του στη Βενετία που πήρε τη σημερινή μορφή του, τον 18 ο αιώνα.
45 Clogg, Richard (2002): σελ. 26