Η Λευκάδα και οι Λευκαδίτες στην Επανάσταση του 1821

Χριστίνα Ε. Παπακώστα

Συμπληρώθηκαν 201 χρόνια από την έκρηξη της Επανάστασης του 1821, μία επέτειος που στα Επτάνησα γιορτάζεται ήδη από το 1842. Η Λευκάδα μικρή σε γεωγραφική έκταση, η συμβολή της, όμως, μεγάλη. Πολλά τα πρόσωπα, και τα γεγονότα ακόμα περισσότερα. 

Πριν περάσουμε στα της Λευκάδας, για να μπορέσουμε να καταλάβουμε καλύτερα τα της έκρηξης της επανάστασης, θα πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας μία καταλυτική ημερομηνία: 1819. Και τρία γεγονότα: α) την πώληση της Πάργας στον Αλή πασά, β) την επιστροφή του Ιωάννη Καποδίστρια στην Κέρκυρα, ύστερα από πολλά χρόνια υπηρεσίας στην τσαρική αυλή γ) τη δεύτερη συγκέντρωση των καπεταναίων. Και η Λευκάδα πρωταγωνιστεί ή συνδέεται στις συναντήσεις των έννομων και παράνομων ενόπλων, Μαγεμένος 1807, Κέρκυρα 1819, Βλαχέρνα 1821. Άλλωστε αυτή, όπως και η Ζάκυνθος, ήδη από τα χρόνια της βενετοκρατίας αποτελούσαν φιλόξενο συνήθως καταφύγιο των κλεφταρματολών.

Ας δούμε τώρα τη Λευκάδα στα πλαίσια του αγώνα της Παλιγγενεσίας.

Η προσφορά της Λευκάδας ήταν πολύπλευρη και διαχρονική. Από τη μέχρι σήμερα μελέτη έρευνα ποικίλων πηγών έχουν ταυτιστεί τα ονόματα 300 περίπου Λευκαδιτών αγωνιστών. Ο Πάνος Ροντογιάννης ανάγει σε 850 περίπου τους αγωνιστές. Αν αναλογιστεί κανείς ότι έχουν διασωθεί κυρίως τα ονόματα των μπουλουκτσίδων, δηλ. των αρχηγών των σωμάτων, ενώ λανθάνουν τα περισσότερα ονόματα των απλών πολεμιστών, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι κάθε σώμα αποτελούνταν από 20 έως 30 άτομα, καταλαβαίνει ότι ο αριθμός των Λευκαδίων αγωνιστών υπερβαίνει κατά πολύ τους 1.000.

Στο νησί από το 1818 είχε ξεκινήσει η μύηση Λευκαδιτών στη Φιλική Εταιρεία. Ας μην ξεχνάμε ότι το 1813, ένα χρόνο πριν από την ίδρυση της Εταιρείας, ο Ξάνθος εδώ ήρθε σε επαφή με τις μυστικές εταιρείες και τον τρόπο λειτουργίας τους, μυούμενος στον τεκτονισμό από τον Παναγιώτη Καραγιάννη. Και άλλοι Λευκαδίτες αγωνιστές υπήρξαν τέκτονες, όπως απέδειξε η έρευνα. 

Οι μόνες πληροφορίες που έχουμε για τη λειτουργία της Εφορίας της Φιλικής Εταιρείας στη Λευκάδα προέρχονται από τα κείμενα του Ιωάννη Ζαμπελίου. Ήταν ο πρώτος που μυήθηκε στη Εταιρεία για να ακολουθήσουν το παράδειγμά του ευάριθμοι Λευκαδίτες. 

Στους καταλόγους Σέκερη, Φιλήμονα, Παλαιών Πατρών Γερμανού, Χιώτη, Ζώη, Πρωτοψάλτη, οι Ιόνιοι και οι Λευκαδίτες δεν σημειώνονται μόνον ως μέλη της Φιλικής Εταιρείας, αλλά και ως συνδρομητές. Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι οι κατάλογοι αυτοί είναι ατελείς. Για το λόγο αυτό τα λευκαδίτικα ονόματα, τα οποία συναντάμε είναι ελάχιστα και πολλές φορές δεν μνημονεύονται ούτε εκείνοι, που από άλλες πηγές γνωρίζουμε ότι ήταν Φιλικοί. Το ίδιο βεβαίως ισχύει και για άλλους Επτανησίους. Ας αναφέρουμε επιγραμματικά κάποια ονόματα, όπως Μιχαήλ και Πέτρος Σικελιανός, Άγγελος Σούνδιας, Γεώργιος Βαφέας, Ανδρέας Φέτσης, Άγγελος Χαλικιόπουλος, Θεοφύλακτος Ψιλιανός, Αυγουστίνος Χαμοσφακίδης, Νικόλαος Ζαμπέλιος, Σπυρίδων Μεταξάς, Μάρκος Γκίλλης, Αθανάσιος Πολίτης, Μάρκος Τσαρλαμπάς, Νικόλαος Φλογαΐτης και άλλοι. 

Στα τέλη το 1820 ο Ζαμπέλιος έλαβε από την Εφορεία της Κέρκυρας την ακόλουθη επιστολή «Ήγγικεν (δηλ. έφτασε) η ώρα, η επανάστασις εντός ολίγου ξανοίγεται εις όλη την τουρκικήν Ευρώπην. Εκλέξατε λοιπόν όσους των Λευκαδίων επιθυμείτε. Στήσατε χρηματικής Τράπεζαν δίδοντες το παράδειγμα σεις πρώτοι. Μετ’ ου πολύ θέλουν έλθει αυτού (ενν. στη Λευκάδα) πολλοί των καπετανέων επί προφάσει να αποφύγωσιν τας καταδρομάς των Τουρκικών στρατευμάτων, αληθώς όμως ίνα σχεδιάσητε τον τρόπον της Επαναστάσεως εις την Στερεάν Ελλάδα. Πελοπόννησον και Τουρκικάς νήσους. Οι τοιούτοι είναι μέλη όλοι της Φιλικής Εταιρείας» .

Πράγματι τον Ιανουάριο του 1821 έφτασαν στη Λευκάδα μερικοί από τους σπουδαιότερους κλεφταρματολούς και καπεταναίους, όπως ο Ανδρούτσος, που είχε ζήσει χρόνια στη Λευκάδα και είχε λευκαδίτισσα μητέρα – την Ακριβή Τσαρλαμπά, ο Τσόγκας, ο Βαρνακιώτης, ο Καραϊσκάκης, ο Στουρνάρης, ο Πανουργιάς αλλά και οι Ηλίας Μαυρομιχάλης, Τομπάζης και άλλοι. Πολλές συναντήσεις πραγματοποιήθηκαν στο σπίτι του Ζαμπελίου, στη Φανερωμένη και σε άλλους ναούς στην περιφέρεια της πόλης. Στα τέλη Ιανουαρίου οι αποφάσεις είχαν παρθεί, οι μετέχοντες της σύναξης εκκλησιάστηκαν στο ναό της Βλαχέρνας και επωφελούμενη του εορταστικού κλίματος των Απόκρεων βγήκαν χορεύοντας και τραγουδώντας στον κεντρικό δρόμο της πόλης. Αυτά καταγράφει ο Ζαμπέλιος. Εντύπωση προκαλεί ότι το γεγονός δεν αναφέρεται από κανένα άλλο από κείνους που έλαβαν μέρος στη συνάντηση ακόμα και εάν τα απομνημονεύματά τους γράφτηκαν στην ελεύθερη πια Ελλάδα.  

Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι την ίδια περίοδο έλαβαν χώρα δύο ακόμα σημαντικά για την Επανάσταση γεγονότα. Στα τέλη Ιανουαρίου στη Βοστίτσα (σημερινό Αίγιο) κατόπιν παρότρυνσης των φιλικών της Πελοποννήσου, οργανώθηκε μία ακόμα συνέλευση. Για να μην κινήσουν υποψίες κάθε μέρα συνεδρίαζαν σε διαφορετικό χώρο. Σε αυτή έλαβαν μέρος πάρα πολλοί κληρικοί με επικεφαλής τους Παλαιών Πατρών Γερμανό και Γρηγόριο Δικαίο, τον γνωστό σε όλους μας Παπαφλέσσα, και πρόκριτοι από τα Καλάβρυτα, τη Βοστίτσα και την Πάτρα. Σκοπός τους ήταν η επίλυση οργανωτικών θεμάτων αλλά κυρίως το να προσδιορίσουν χρονικά την έκρηξη της Επανάστασης στον τόπο τους. Η Επανάσταση θα έπρεπε να ξεκινήσει το αργότερο έως τις 21 Μαΐου.

Παράλληλα, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, στο Λάιμπαχ άρχισαν να συνεδριάζουν οι εκπρόσωποι των Αυστρίας, Ρωσίας, Πρωσίας, Γαλλίας και Αγγλίας προκειμένου να εξεταστούν τα νέα διεθνή δεδομένα, να επιλυθούν τα προβλήματα που είχαν προκληθεί από τους ναπολεόντειους πολέμους και παράλληλα να διατηρηθούν τα υφιστάμενα καθεστώτα σε ειρηνική συνύπαρξη.  Ήδη είχαν ξεσπάσει η επανάσταση στη Νάπολη, το σερβικό ζήτημα ήταν εν εξελίξει και ο Αλή Τεπελενλής, πασάς των Ιωαννίνων, ήταν έτοιμος να αποσκιρτήσει από την οθωμανική αυτοκρατορία και να αυτονομηθεί. Παρών στο συνέδριο ήταν ο Ιωάννης Καποδίστριας συνοδεύοντας το τσάρο. Ο τελευταίος, όταν ξέσπασε η επανάσταση στη Μολδοβλαχία, αποκήρυξε τον Υψηλάντη, δήλωσε ότι είναι ξένος προς την κίνηση αυτή και ότι διατηρούσε τη συμμαχία με τους Οθωμανούς.  

Λόγω της εξέγερση εναντίον των Άγγλων το 1819, πολλοί Λευκαδίτες που είχαν κατηγορηθεί για τη συμμετοχή τους σε αυτή και προκειμένου να αποφύγουν τα αγγλικά αντίποινα, είχαν περάσει στην απέναντι στεριά. Φαίνεται ότι γνώριζαν καλά την τέχνη των όπλων και τους βλέπουμε να αγωνίζονται αρχικά στη Μολδοβλαχία στο πλάι του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Αναφέρουμε παραδειγματικά τον Απόστολο Σταύρακα, επονομαζόμενο Πανάδα, ο οποίος έπεσε ηρωικά μαχόμενος στις 17 Ιουνίου 1821 στο Σκουλένι. Πιθανότατα πρόκειται για τον πρώτο Λευκαδίτη, ο οποίος έδωσε τη ζωή στον Αγώνα της Παλιγγενεσίας. 

Μετά την αποτυχία της επανάστασης στη Μολδοβλαχία, ο αδελφός του Αλέξανδρου Υψηλάντη, ο Δημήτριος, ετοιμάζεται να κατέβει στην Ελλάδα για να οργανώσει τον αγώνα. Στις αρχές Απριλίου 1821 στέλνει ως έμπιστο εκπρόσωπό του ένα Λευκαδίτη, ο οποίος δεν γνώρισε και δεν επισκέφθηκε ποτέ το νησί αλλά πάντοτε προσαγορευόταν ως Λευκάδιος. Πρόκειται για τον γεννημένο στην Οδησσό φιλικό Νικόλαο Φλογαΐτη, η αποστολή του οποίου ήταν να περιοδεύσει από το Πήλιο έως τη Μάνη και από τα Ψαρά έως την Πάτρα, να μεταφέρει εκεί χρήματα, να ενημερώσει και να εγκαρδιώσει τους στρατιωτικούς, τους πρόκριτους και τους ιερείς που θα συναντούσε, όπως ο Άνθιμος Γαζής και ο Χριστόφορος Περραιβός, αλλά και να τους συμβουλεύσει για όλα όσα θα έπρεπε να γίνουν ώστε να κορυφωθεί ο Αγώνας. Εντύπωση προκαλεί η οδηγία για τη συνάντηση με τον Μαυρομιχάλη «Εις την Μάνην προσπαθείς να γνωρίσης από τον μπέην τα φρονήματά του, την κατάστασιν εκείνης της επαρχίας και τη ανάγκην την οποίαν έχειν, και αν ιδής ότι τω όντι έχει χρείαν, μη φανερώνοντας τι υπουργίαν έχεις, ενθάρρυνέ τον ως αδελφός, φανέρωσον εκείνα μόνον τα οποία κρίνεις αβλαβή» ενώ για τον Περραιβό η οδηγία είναι «Ανταμώνεσαι με τον Περραιβόν, με τον οποίον ως οικείον ομιλείς παστρικά και συμβουλεύεσαι ζητώντας πληροφορίαν των πεπραγμένων και της νυν καταστάσεως των εκεί ομογενών».   

Αμέσως μόλις κηρύχτηκε η Επανάσταση παρά το ότι η Ακαρνανία έμεινε αρχικά αμέτοχη, οι Λευκαδίτες κατά μόνας ή επικεφαλής σωμάτων που οι ίδιοι χρηματοδοτούσαν ρίχθηκαν στον αγώνα. Μελετώντας τους φακέλους των Λευκαδίων που απόκεινται στο Μητρώο των Αγωνιστών βλέπουμε ότι όλοι αναφέρουν πως στο άκουσμα της έκρηξης της Επανάστασης εγκατέλειψαν τα πάντα για να συμβάλουν με τις όποιες δυνάμεις τους στην απελευθέρωση της Ελλάδας. Διαβάζουμε από το φάκελο του Ανδρέα Φέτση «ο πατήρ κατά το 1821 κατείχε δημόσιαν θέσιν λιμενάρχου εν τη πατρίδι αυτού υπό την προστασίαν της μεγάλης Βρετανίας. Ότι αν και κατείχε θέσιν, ο έρως και ζήλος τούτου προς την ελευθερίαν του έθνους του ήτον ανώτερος. Ότι υπό του ενθουσιασμού της ελευθερίας κινούμενος έκτοτε, έλαβε μέρος εις τον ιερόν αγώνα της ανεξαρτησίας». Ενώ ο Σπυραντώνης Χαλικιόπουλος σημείωνε στο ημερολόγιο που τηρούσε και διασώθηκε έως τις ημέρες μας «αρχάς ιουνιου 1821 αναχόρησα από την μπατρίδα μου λεβκας εφοδιαζόμενος με πολεμοφόδια εξ ίδιου μου δια τριάντα διο πατριοτες μου οπού με ακολουθισαν».

Η πρώτη, γνωστή, ομαδική πολεμική ενέργεια των Λευκαδίων καταγράφεται στις 28 Μαΐου 1821. Όταν υπό την αρχηγία του Τσόγκα καταλαμβάνουν τα φρούρια του Τεκέ και της Πλαγιάς, και τα δύο δημιουργήματα του Αλή πασά, όταν το 1807 επεδίωξε να καταλάβει τη Λευκάδα. Τις ίδιες ημέρες άλλη ομάδα υπό τον Ψιλιανό και τις διαταγές του Γρίβα αγωνίζονταν να καταλάβουν το Αγρίνιο. 

Η Λευκάδα, παράλληλα, και σε διάφορες χρονικές περιόδους μαζί με τα νησιά Κάλαμος και Καστός, αποτέλεσαν φιλόξενο καταφύγιο των όσων γνώρισαν τη μανία των οθωμανικών στρατευμάτων. Οι πρώτες φυγάδες που βρήκαν καταφύγιο στο νησί ήταν οι κάτοικοι των Πατρών, τον Απρίλιο του 1821, όταν ο Γιουσούφ πασάς κατέλαβε την πόλη τους. 

Τον Απρίλιο του  1821, έπειτα από εισήγηση του Αρμοστή Mailtand ψηφίστηκε από το Ιόνιο Κοινοβούλιο νόμος που έδινε στους Τοποτηρητές των Ι. Νήσων το δικαίωμα να κηρύττουν τον στρατιωτικό νόμο σε κάθε νησί όταν το έκριναν αναγκαίο. Με το όπλο αυτό η Βρετανική «Προστασία» φανέρωνε για άλλη μια φορά, εμμέσως, την εχθρότητά της απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση και τη δυσαρέσκειά της προς τους Επτανησίους που προσέτρεχαν συνεχώς στους επαναστατημένους ομοεθνείς τους.

Λίγες ημέρες αργότερα η Γερουσία του Ιόνιου Κράτους εξέδωσε προκήρυξη με την οποία δήλωνε πως οι Ιόνιοι πολίτες που κατοικούσαν στο Οθωμανικό Κράτος, σε περίπτωση που έπαιρναν μέρος σε επαναστατικές ή άλλες εχθρικές προς τον σουλτάνο ενέργειες, θα έχαναν το δικαίωμα προστασίας από τους Βρετανούς προξένους και την Κυβέρνηση του Ιονίου Κράτους. 

Η συμμετοχή των Επτανησίων στον Αγώνα προκάλεσε αυτόματα διαμαρτυρίες των Βρετανών τοπαρχών. Η υποτιθέμενη ουδετερότητα της Αγγλίας, τελικά ήταν φενάκη.

Και οι Λευκαδίτες το κατάλαβαν άμεσα. Το Σεπτέμβριο του 1821 διατάχθηκε η δήμευση των περιουσιών 21 Λευκαδιτών, οι οποίοι πολεμούσαν στον αγώνα. Μεταξύ άλλων ήταν οι Πέτρος Σικελιανός, Θεοφύλακτος Ψιλιανός, Μάρκος Γκίλλης, Σπυρίδων Μεταξάς, Σπυραντώνιος Χαλικιόπουλος, Δημοτσέλιος και άλλοι.

Παρά τα μέτρα της αγγλικής διοίκησης οι Λευκαδίτες συνέχισαν να συνεισφέρουν στον Αγώνα. Χρήματα και όπλα, τα οποία είχαν κατασχέσει οι Βρετανοί μετά τα γεγονότα του 1819, πήγαν στα πεδία των μαχών. Επώνυμοι και ανώνυμοι βοηθού με κάθε τρόπο. Ο φτωχοψαράς Παρασκευάς θέτει το πριάρι του στη διάθεση του αγώνα για να μεταφέρει από και προς την απέναντι ακτή ανθρώπους, χρήματα και ότι άλλα χρειαζόταν. Για τη δράση του αυτή συνελήθφη, ανακρίθηκε από τον Ιωάννη Ζαμπέλιο που τόσες φορές είχε μεταφέρει κρυφά και καταδικάστηκε σε θάνατο.

Οι Λευκάδιοι διακρίθηκαν σε πάρα πολλές μάχες ανά την Ελλάδα πληρώνοντας μεγάλο φόρο αίματος, αναφέρουμε παραδειγματικά το Πέτα, το Μεσολόγγι, όπου πέραν των άλλων ο Στάθης Κατσαρός έγινε αρχηγός της φρουράς του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και τη μάχη του Αναλάτου στην Αθήνα, όπου έχασαν τη ζωή τους, μεταξύ άλλων, ο Κωνσταντίνος Θερμός από την Εγκλουβή και ο ιερέας Παρθένιος Ασπρογέρακας. Μέχρι τη Βηρυτό έφθασαν το 1826 υπό τον Κριεζώτο οι Ασπρογέρακας, Χρυσικός και ίσως και ο Ευστάθιος Πάλμος. Την ίδια χρονιά με την ουσιαστική συνδρομή του Νικολάου Φλογαΐτη και με επικεφαλής το Θιακό Διονύσιο Ευμορφόπουλο ιδρύθηκε το Επτανησιακό σώμα που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πολιορκία της Ακρόπολης. Εκεί βρέθηκε να πολεμά ο Σπυραντώνης Χαλικιόπουλος με τους άνδρες του, ο γιατρός του Μεσολογγίου Πέτρος Στεφανίτσης ηγούμενος στρατιωτικού σώματος και άλλοι.

Λίγα λόγια για κάποιους από τους Λευκαδίτες που πολέμησαν σε ένα αγώνα που αρχικά δεν ήταν δικός τους αλλά για μία πατρίδα που ήταν και δική τους.   

Ιωάννης Ασπρογέρακας: Έλαβε μέρος στην εξέγερση των Λευκαδίων το 1819 κατά των Άγγλων και για το λόγο αυτό δημεύθηκε η περιουσία του. Στρατεύθηκε υπό τον Τσόγκα και τον Στουρνάρη και μαζί με αρκετούς συγγενείς του πολέμησε στο Μεσολόγγι.

Κωνσταντίνος Ασπρογέρακας: Έλαβε μέρος στην εξέγερση των Λευκαδίων το 1819 κατά των Άγγλων και για το λόγο αυτό δημεύθηκε η περιουσία του. Πολέμησε υπό τον Τσόγκα και τον Μελετόπουλο σε πολλές μάχες της Δυτικής Ελλάδας. Βρέθηκε να πολεμά και στη Βηρυτό. Τιμήθηκε με το βαθμό του αξιωματικού της 6^ης τάξης. 

Μάρκος Γκίλλης: Γόνος επιφανούς οικογένειας της πόλης. Ηγούμενος σώματος 20 Λευκαδίων πολέμησε υπό τον Μάρκο Μπότσαρη και αργότερα υπό τον Κίτσο Τζαβέλλα. Πολέμησε ηρωικά στο Μεσολόγγι ξοδεύοντας ένα μεγάλο ποσό από την οικογενειακή του περιουσία. Τιμήθηκε με το βαθμό του χιλίαρχου και ανακηρύχθηκε επίτιμος δημότης του Μεσολογγίου ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες που είχε προσφέρει στον αγώνα.

Ιωάννης Ζαμπέλιος: Γόνος σημαντικής οικογένειας, κοινωνικά και οικονομικά ισχυρή. Ανέδειξε σειρά ιερωμένων, δασκάλων, λογίων, γιατρών και νομικών. Ο Ιωάννης έκανε λαμπρές σπουδές στην Ευρώπη και όταν επέστρεψε στη Λευκάδα εργάστηκε ως δικαστής και ως εισαγγελέας. Μετείχε του δικαστηρίου που καταδίκασε σε θάνατο έξι Λευκαδίτες για την εξέγερση του 1819. Φέρεται να είναι ο οργανωτής της Εφορείας της Φιλικής Εταιρείας στη Λευκάδα μετά το 1818. Μετά την έκρηξη της Επανάστασης δεν μετέβη στα πεδία των μαχών, καθώς κρίθηκε ότι η συνεισφορά του θα ήταν σημαντικότερη, εάν παρέμενε στη Λευκάδα και φρόντιζε για τη συλλογή χρημάτων και πολεμοφοδίων για τους αγωνιστές, για τη διεκπεραίωση αλληλογραφίας αλλά και για την οργάνωση προσώπων, ακολουθώντας τα προστάγματα της Φιλικής Εταιρείας στην αρχή και σημαντικών οπλαρχηγών στη συνέχεια. Διακρίθηκε για το λογοτεχνικό και δραματουργικό του έργο και χάρη στα απομνημονεύματά του διαθέτουμε μία πληθώρα πληροφοριών που αφορούν στη Λευκάδα και στη συμμετοχή των κατοίκων της στον αγώνα του 1821.

Ευστάθιος Κατσαρός: Ηγήθηκε του μεγαλύτερου τμήματος των Λευκαδίων, οι οποίοι αγωνίστηκαν το πρώτο έτος της επανάστασης στη Δυτική Ελλάδα. Αρχηγός της σωματοφυλακής του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Το 1826 με 50 άνδρες του εντάχθηκε στο Επτανησιακό σώμα υπό τον Ευμορφόπουλο και κατάφερε να σπάσει τον κλοιό των Οθωμανών στρατιωτών στην Ακρόπολη. Τιμήθηκε με το βαθμό του χιλιάρχου. 

Παναγιώτης Ρεκατσίνας λεγόμενος Μελάς, ιερέας: Έλαβε μέρος στην εξέγερση των Λευκαδίων το 1819 κατά των Άγγλων και για το λόγο αυτό δημεύθηκε η περιουσία του. Πολέμησε σε πολλές μάχες ανά τον ελλαδικό χώρο υπό τις εντολές διαφόρων οπλαρχηγών, διατήρησε κατά περίπτωση σώμα ανδρών που αριθμούσε από 30 έως 150 άνδρες κατά περίπτωση και τραυματίστηκε πολλές φορές. Πέρα από τις στρατιωτικές προσέφερε και διοικητικές υπηρεσίες στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Το 1864 μαζί με τον επίσης λευκαδίτη αγωνιστή του 1821 Κωνσταντίνο Τάργα ύψωσε την ελληνική σημαία στο κάστρο της Λευκάδας την ημέρα της Ένωσης της Επτανήσου με την Ελλάδα. Με τη διαθήκη του κληροδότησε το σπαθί του, που χρησιμοποίησε σε όλες τις μάχες που μετείχε, στον ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη.

Πέτρος Σικελιανός: Γόνος επιφανούς λευκαδίτικης οικογένειας και αδελφός του Μιχαήλ, μέλους της Φιλικής Εταιρείας. Όταν εντάχθηκε υπό τις διαταγές του Τσόγκα, είχε μαζί του πολυπληθές σώμα Λευκαδιτών, το οποίο συντηρούσε με δικά του έξοδα. Με ηρωισμό πολέμησε έγκλειστος στο Μεσολόγγι και εκεί σκοτώθηκε το καλοκαίρι του 1825 σε μία έξοδο των αμυνομένων. 

Σπυριδιώνης: Πρόκειται για ένα sui generis κάτοικο της πόλης της Λευκάδας, ο οποίος κρύβεται πίσω από το προσωνύμιο «Σπυριδιώνης». Μετείχε των αμυντικών έργων το 1807, όταν ο Αλή Τεπελενλής πασάς των Ιωαννίνων πολιόρκησε το νησί. Το 1821, ύστερα από αρκετές προσωπικές περιπέτειες, βρέθηκε στη Ζάκυνθο όπου γνώρισε τον Κολοκοτρώνη και το Νικηταρά. Με τον τελευταίο συνδέθηκε στενά και φαίνεται να τον ακολούθησε και να πολέμησε μαζί του σε πολλές μάχες. Το 1822 εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο και ασχολήθηκε με την κατασκευή σφραγίδων. Λόγω της ελευθεριότητας του λόγου του έγινε πρωταγωνιστής σε πολλά επεισόδια. Το ίδιο συνέβη και όταν εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, τη νέα πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους. Και την πόλη αυτή αναγκάστηκε να την εγκαταλείψει, όταν η Αστυνομία τον εξόρισε στην Αίγινα. Εκεί χάθηκαν τα ίχνη του. 

Απόστολος Σταύρακας (Πανάδας): Έλαβε μέρος στην εξέγερση των Λευκαδίων το 1819 κατά των Άγγλων και για το λόγο αυτό δημεύθηκε η περιουσία του. Επικηρυγμένος ων για τη δράση του αυτή και για να γλυτώσει τη ζωή του, κατέφυγε στην απέναντι στεριά και από εκεί διαπεραιώθηκε στην περιοχή της Μολδαβίας. Ίσως μαζί του να ήταν και άλλοι Λευκαδίτες, οι οποίοι είχαν λάβει μέρος στα γεγονότα του 1819. Ως επικεφαλής ομάδας ανδρών υπό τον Αθανάσιο Καρπενησίωτη άρχισε να μάχεται από το Φεβρουάριο του 1821, όταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κήρυξε την Επανάσταση στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες.  Έπεσε αγωνιζόμενος ηρωικά στο Σκουλένι τον Ιούνιο του 1821.  

Πέτρος Στεφανίτσης: Ο ηρωικός γιατρός του Μεσολογγίου καταγόταν από σημαντική οικογένεια της πόλης. «Μόλις ήκουσα την σάλπιγγα του θείου αγγέλου, καλούντος το ελληνικόν γένος εις συντριβήν των οθωμανικών αλύσεων, και ευθύς εγκαταλιπών και βίον αναπαυτικόν και ευφρόσυνον μεταξύ συγγενών και φίλων, και υπηρεσίας επωφελείς και σταθεράς, επήδησα εις την Δυτικήν Ελλάδα ως Ελλην, ίνα βοηθήσω καγώ το κατά δύναμιν εις το μέγα επιχείρημα της κοινής πατρίδος». Αρχικά αγωνίστηκε στη Δυτική Ελλάδα και στη συνέχεια το 1823 βρέθηκε στο πολιορκούμενο Μεσολόγγι. Εκεί συνδέθηκε με βαθιά φιλιά με το λόρδο Βύρωνα. Ο τελευταίος του δώρισε το σπαθί του και με αυτό αγωνίστηκε ο Στεφανίτσης την ημέρα της εξόδου. Τα όσα φοβερά βίωσε στο πολιορκημένο Μεσολόγγι τα περιγράφει με ζωντανά χρώματα στα απομνημονεύματά του. Στη συνέχεια πολέμησε στο πλάι του Καραϊσκάκη και κατόπιν εντάχθηκε στο Επτανησιακό σώμα με το οποίο έλαβε μέρος στην πολιορκία των Αθηνών. Στο Ναύπλιο οργάνωσε το πρώτο νοσοκομείο του ανεξάρτητου κράτους και με δική του δαπάνη φρόντισε να τυπωθεί σε τέσσερις καλαίσθητους τόμους η αλληλογραφία του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος είχε υπάρξει στενός του φίλος. Καθώς στη ζωή του δεν απέκτησε οικογένεια, κληροδότησε τη περιουσία του στη Ριζάρειο Σχολή προκειμένου Λευκαδιτόπουλα να μπορούν να σπουδάζουν.  

Θεοφύλακτος Ψιλιανός: Γόνος επιφανούς λευκαδίτικης οικογένειας και συγγενής του κερκυραίου λογίου και συνεργάτη του Καποδίστρια Ανδρέα Μουστοξύδη. Με την έκρηξη της Επανάστασης εγκατέλειψε το νησί του και επικεφαλής σώματος 30 ανδρών. Όλα τα έξοδα των ανδρών του τα κάλυπτε ο ίδιος. Η περιουσία του δημεύτηκε το καλοκαίρι του 1821 από την αγγλική διοίκηση της Λευκάδας. Πολέμησε στη Δυτική Ελλάδα αλλά και στην Τρίπολη. Με ηρωισμό πολέμησε στο Μεσολόγγι και εκεί έπεσε το 1826. 

Πόσοι Λευκαδίτες έχασαν τη ζωή τους στον Αγώνα; Όπως είναι δύσκολο να μετρήσουμε τους συμμετέχοντες, έτσι είναι δύσκολο να μετρήσουμε και τους πεσόντες καθώς δεν έχουν βρεθεί ανάλογοι κατάλογοι. Χάριν στο ημερολόγιο του αγωνιστή Σπυραντώνη Χαλικιόπουλου γνωρίζουμε τα ονόματα 94 Λευκαδιτών, οι οποίοι έπεσαν σε διάφορες πόλεις αγωνιζόμενοι υπέρ πίστεως και πατρίδος. Ως ελάχιστο φόρο τιμής καταγράφουμε τα ονόματά τους:

Αντωνέλος Δημήτρης, Μεσολόγγι
Αντώνης του Είλιου(;), Άρτα
Αρβανίτης Αποστόλης, Μεσολόγγι
Ασπρογέρακας Γιαννάκης, Νεόκαστρο
Ασπρογέρακας Κώστας, Αθήνα
Ασπρογέρακας Παρθένιος, Αθήνα
Βενικούλης Καλόγερος, Τρίκορφα
Βεργίνης Παύλος, Κρήτη
Βερροιώτης Γιάννης, Ναύπλιο
Βλαχογιάννης Αναστάσης, Μεσολόγγι
Βλάχος Στάθης, Μεσολόγγι
Βουρνικιώτης Κοντογιάννης, Νεόκαστρο
Βρεττός Παναγιώτης, Μεσολόγγι
Βρεττός Χρήστος, Αθήνα
Γαζής Νικολός, Αθήνα
Γαλανός Αγγελής, Βόνιτσα
Γληγόρης Γιώργης, Μεσολόγγι
Γυφτογάμης Γιώργος, Στανίσα
Δελλαπόρτας Γιάννης, Νεόκαστρο
Δελλαπόρτας Στεφανής, Μεσολόγγι
Δημαρέλος Δημήτρης, Βραχώρι
Ευαγγελινός Φραγκίσκος, Μεσολόγγι
Ζορκοπούλης Στάθης, Νεόκαστρο
Θερμός Κωνσταντής, Αθήνα
Θωμάς Αθανάσιος, Νεόκαστρο
Καββαδάς Αναστάσιος, Ναύπλιο
Καββαδάς Αποστόλης, Βόνιτσα
Καββαδάς Δημήτρης, Αθήνα
Καββαδάς Στάθης, Μεσολόγγι
Καββαδίας Νικολός, Βόνιτσα
Καραμιτζάνης Αθανάσιος, Μεσολόγγι
Καραμποΐκης Γιώργος, Νεόκαστρο
Καραμποΐκης Δημήτρης, Μεσολόγγι
Καρικάφτης Γιώργος, Ξηρόμερο
Κατσαρός Στάθης, Νεόκαστρο
Κατωπόδης Γιάννης, Άργος
Κατωπόδης Κωνσταντής, Ανατολικό
Κατωπόδης Κωνσταντής, Καρπενήσι
Κατωπόδης Σπύρος – αδελφός του Κωνσταντή, Ανατολικό
Κατωπόδης Τριαντάφυλλος, Νεόκαστρο
Κατωπόδης-Δημητράτος Γιάννης, Μεσολόγγι
Κονιδάρης Γιαννάκης, Ναύπλιο
Κονιδάρης Γιώργος, Άμπλιανη
Κονιδάρης Μηνάς, Ξηρόμερο
Κονιδάρης Πολυχρόνης, Λειβαδιά
Κοντύλης Χρήστος, Μεσολόγγι
Κουνιάκης Σπύρος, Σάλωνα
Κούρτης Αντώνης, Μεσολόγγι
Κούρτης Γιώργος, Καρπενήσι
Κουτουβίνος Αποστόλης, Μεσολόγγι
Κουτουβίνος Ζαχαρίας γιος του, Μεσολόγγι
Κουτσός Κωνσταντής, Μεσολόγγι
Λέκκας Τζώρτζης, Μεσολόγγι
Λίγης Σπύρος, Μεσολόγγι
Μανέστρας Νικολός, Νεόκαστρο
Μαργετίνης Γιώργης, Άρτα
Ματζούκας Ιωάννης, Μεσολόγγι
Μαυρομάτης Μάρκος, Ναύπλιο
Μελάς Νικολός, Μεσολόγγι
Μεσολογγίτης Στάθης, Μεσολόγγι
Μπελάς Γιάννης, Νεόκαστρο
Μπίτζικος αδελφός του Νικολού, Αθήνα
Μπίτζικος Νικολός, Μακρυνόρος
Μπονόβης Γιάννης, Αθήνα
Μωραΐτης Γιώργης, Μεσολόγγι
Πάλμος Στάθης, Άργος
Πάλμος Χρήστος, Κρήτη
Παπανελόπουλος Δημήτρης, Μεσολόγγι
Παπαρούνης Γιωργάκης, Μεσολόγγι
Πολίτης Αναγνώστης, Δομβραινά
Πολίτης Ιωάννης, Κρήτη
Πολίτης Νικόλαος, Νεόκαστρο
Ποντίκης Παύλος, Μεσολόγγι
Σαρακίνος Μήτσος, Άργος
Σέρβος Αντώνης, Νεόκαστρο
Σέρβος Αποστόλης, Βλαχία
Σέρβος Πάνος του Φιλίππου, Μεσολόγγι
Σέρβος Πάνος, Μεσολόγγι
Σικελιανός Πέτρος, Μεσολόγγι
Σκιώτης Ανδρέας, Μεσολόγγι
Σταύρακας Γιάννης, Ναύπλιο
Ταρωνάς Αθανάσιος, Μεσολόγγι
Τζέγιος Ιωάννης, Μεσολόγγι
Τζιγάντες Ιωάννης, Μεσολόγγι
Τζουρλελές Γιωργάκης, Μεσολόγγι
Φούρλας Γιάννης, Λειβαδιά
Χαλκιά Θωμά δύο ανήλικα τέκνα, Ανατολικό
Χαλκιάς Γιάννης, Νεόκαστρο
Χαλκιάς Θωμάς, Ανατολικό
Χαλκιάς Τζανής, Νεόκαστρο
Χατζής Δημήτρης, Ανατολικό
Χρυσικός Κωνσταντίνος, Βηρυτός
Ψιλιανός Θεοφύλακτος, Μεσολόγγι

Το κείμενο προέρχεται από το τετράδιο ιστορίας με τίτλο “Λευκάδα από το 1821 στο 1922. Δύο σημαντικοί σταθμοί στην ιστορία της Λευκάδας” που εκδόθηκε με πρωτοβουλία του Δήμου Λευκάδας. Απευθύνεται στους μαθητές της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης του νησιού και όχι μόνο. Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε προέρχεται από την ευρύτερη έρευνα που πραγματοποίησε η ιστορικός  προκειμένου να συντάξει τη μονογραφία με τίτλο “Η συμμετοχή των Λευκαδίων στην Ελληνική Επανάσταση 18121-1831”, η οποία είναι υπό έκδοση.