Η πόλη της Λευκάδας / Δ΄ μέρος: Αγγλοκρατία – μεταενωτικά χρόνια – σύγχρονη εποχή

Γράφει ο Βασίλης Φίλιππας

Κατά την περίοδο της αγγλοκρατίας έγιναν, όμως, περισσότερα έργα στην πόλη απ’ ό,τι όλα τα προηγούμενα χρόνια και άφησαν τα αποτυπώματά τους στον αστικό χάρτη.

Θα αναφερθούμε στα σημαντικότερα απ’ αυτά περιληπτικά.

Σημαντικό γεγονός αποτέλεσε η ανέγερση των μεγάλων κτιρίων του Διοικητηρίου της Λευκάδας και του Σχολείου, το οποίο στη συνέχεια έγινε Δικαστήριο, κοντά στη σημερινή πλατεία Ζαμπελίου, απέναντι από τον ΟΤΕ, έργα που ολοκληρώθηκαν γύρω στα 1830. Τα παραπάνω κτίρια, μαζί με το δημόσιο σχολείο, το «πούμπλικο», και τις αντισεισμικές οικίες που ανεγέρθηκαν για να στεγάσουν οικογένειες ψαράδων και ναυπηγών βαρκών, σχημάτισαν τη μικρή συνοικία της Καινούργιας Χώρας στα δυτικά της πόλης κοντά στο σημερινό νοσοκομείο και στα δημοτικά σχολεία. Με την ίδια αρχιτεκτονική ανοικοδομήθηκε κοντά της στα 1836 το αρχικά ισόγειο Δημοτικό Νοσοκομείο, το «Σπιτάλι».

Ο Μαρκάς ή σπανιότερα και Μαρκάτο, το αγορείο της πόλης βρισκόταν στη σημερινή πλατεία Μαρκά, στην οποία έδωσε και το όνομά της. Οι Βρετανοί προχώρησαν στην ανέγερσή του για να συγκεντρώσουν σε ένα χώρο τις πωλήσεις κρέατος, λαχανικών και ψαριών. Καταλάμβανε χώρο 1.800 περίπου τετραγωνικών μέτρων και είχε τετράγωνο-παράγωνο σχήμα. Αποτελούνταν από δυο αντικριστές σειρές παρόμοιων ισόγειων μαγαζιών, τα οποία ενοικιάζονταν από τον Δήμο σε ιδιώτες με δημοπρασία, και στέγαζε κυρίως κρεοπωλεία αλλά και βαφεία, καφενείο, μαστελάδικο κ.λπ. Στη μέση υπήρχαν πάγκοι πώλησης ψαριών και λαχανικών. Στην ανατολική πλευρά αργότερα ανεγέρθηκε πύργος, όπου τοποθετήθηκε ρολόι. Να σημειώσουμε ότι ανάλογες αγορές κατασκευάστηκαν την ίδια περίοδο και στις άλλες επτανησιακές πόλεις. Ο Μαρκάς, παρά τις αντιδράσεις, κάποιων κατοίκων της πόλης, κατεδαφίστηκε γύρω στα 1930 και σε ένα κομμάτι του ανεγέρθηκε λίγο αργότερα το Δημοτικό Σχολείο, που κατεδαφίστηκε κι αυτό με τη σειρά του το 1983…

Το Μποσκέτο, ο παραλιακός Ανθώνας της Λευκάδας, διαμορφώθηκε τα πρώτα χρόνια της αγγλοκρατίας, το πιθανότερο μετά τον σεισμό του 1825 και τη μεταφορά της καθολικής εκκλησίας στον Μόλο, και στη συνέχεια περιφράχθηκε με πέτρινο τοιχίο και καλοδουλεμένα κάγκελα. Είχε πολλά δέντρα και παρτέρια. Σε αυτό έκαναν βόλτα οι άρχοντες και οι αξιωματούχοι με τις οικογένειές τους, και ξεκουράζονταν στο καφενείο που υπήρχε εκεί, όπου πραγματοποιούνταν παραστάσεις και συναυλίες. Το βράδυ έκλεινε για το κοινό. Το Μποσκέτο κακοποίησε η χούντα, δίνοντάς του τη σημερινή μορφή.

Στα χρόνια αυτά αναδιοργανώθηκε και το Υγειονομείο (Μαϊστράτο) στην παραλία της πόλης.

Με τη διάνοιξη της διώρυγας της Λευκάδας, «του Αβλέμονα», που τα έργα της κράτησαν 25 ολόκληρα χρόνια (1818-1843), μπορούσαν πια να διασχίζουν τη λιμνοθάλασσα μεγάλα ιστιοφόρα πλοία κάνοντας ευκολότερη και συχνότερη την επαφή της Λευκάδας με τα άλλα νησιά του Ιονίου και με την Ιταλία ακόμη. Από το 1833 το λιμάνι της έγινε σταθμός της γραμμής Τεργέστη-Πάτρα των αυστριακών Lloyd. Δύο χρόνια μετά την ολοκλήρωση της διώρυγας, το 1845, ξεκίνησε ένα ακόμη σημαντικό έργο, το οποίο διευκόλυνε την επαφή της πόλης με τη θάλασσα: Η διάνοιξη ενός όχι ιδιαίτερα βαθιού καναλιού πλάτους 5 έως 10 μέτρων που οριοθετούνταν αριστερά και δεξιά του με λιθιά και ξεκινούσε από το σημείο που κατέληγε η διώρυγα του Αβλέμονα, καταλήγοντας στο λιμάνι της πόλης. Οι βάρκες και τα πλοιάρια κινούνταν είτε με κουπιά, είτε «αλτσάνα» — τις έσερναν δηλαδή άνθρωποι με σκοινιά από τις πέτρινες όχθες.

Το 1836 έγινε εκβάθυνση των καναλιών από το λιμάνι με κατεύθυνση την Αγία Κάρα και το σημερινό Πνευματικό κέντρο, ενώ επίσης βελτιώθηκε το παλιότερο κρηπίδωμα ή κατασκευάστηκε καινούργιο.

Το 1856, σύμφωνα με τον Π. Ροντογιάννη, η τοπική κυβέρνηση αποφάσισε μια σειρά έργων προς καλυτέρευση της πόλης, από τα οποία τα σημαντικότερα ήταν η ανύψωση της πλατείας, η κατασκευή δημοσίων αφοδευτηρίων και η αντιμετώπιση των πλημμυρών των δρόμων κατά τους χειμερινούς μήνες από τα θαλάσσια ύδατα, λόγω του πολύ χαμηλού επιπέδου του εδάφους σε σχέση με τη θάλασσα. Τα έργα δεν γνωρίζουμε εάν και πότε πραγματοποιήθηκαν.

Το 1860 ολοκληρώθηκε ο γνωστός μας «Δρόμος του Κάστρου» μετά από έργα που κράτησαν δύο χρόνια, πολύ πλατύτερος από αυτόν του οθωμανικού υδραγωγείου αλλά και πολύ στενότερος από τον σημερινό, ενώνοντας την πόλη με το κάστρο και την ανοιχτή θάλασσα, βοηθώντας πολύ τις μετακινήσεις και δίνοντας στους κατοίκους έναν αγαπημένο τόπο περιπάτου μέχρι και τις αρχές του 1980.

Στα 1855 ο Βρετανός Φίλιππος Δάστων ανήγειρε με δικά του έξοδα το πρώτο θέατρο στην πόλη της Λευκάδας, με την ονομασία «Σαπφώ», όπου ανέβαιναν θεατρικά και οπερετικά έργα ιταλικών και άλλων θιάσων, καθώς και ντόπιων θεατρικών συγγραφέων. Το θέατρο, σύμφωνα με νεότερα στοιχεία που συγκέντρωσα, συνέχισε τη λειτουργία του τουλάχιστον μέχρι το 1891.

Η Φιλαρμονική Εταιρεία Λευκάδος, η δεύτερη μακροβιότερη της Ελλάδας, ιδρύθηκε το 1850 από μέλη αρχοντικών και μεγαλοαστικών οικογενειών της πόλης (Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Τζόρτζης Καλκάνης, λαίδη Ντορίνα Πετριτσοπούλου, Ευστάθιος Πήλλικας, Ευστάθιος Σούρμπης, Πάνος Στεφανίτσης και Κωνσταντίνος Φίλιππας). Η δράση της υπήρξε καταλυτική για τη μουσική παιδεία των κατοίκων, ανεξάρτητα από την κοινωνική και οικονομική τάξη στην οποία ανήκαν. Το Κατάστημά της βρισκόταν στην κεντρική πλατεία και η μπάντα της, που επανδρώθηκε με μουσικούς προερχόμενους από τις λαϊκές τάξεις, έκανε την πρώτη της δημόσια εμφάνισή της το 1852.

Με το πέρασμα των δεκαετιών στην Επτάνησο ενδυναμωνόταν ολοένα και περισσότερο ο ενωτικός αγώνας, που για ένα μέρος των Επτανησίων υπήρξε απόλυτα συνυφασμένος με την κοινωνική μεταρρύθμιση ή ακόμη και την κοινωνική ανατροπή. Μια μερίδα της άρχουσας τάξης, η «καμαρίλα», οι «Καταχθόνιοι» όπως ονομάστηκαν από τον λαό, στάθηκε πιστή συνεργάτιδα των Βρετανών και πολέμησε λυσσαλέα κάθε αλλαγή, καταλαμβάνοντας με τις ευλογίες των Αρμοστών έδρανα στην Ιόνιο Βουλή, συχνά με βία και νοθεία, ενώ συγχρόνως απολάμβανε θέσεις, αξιώματα και οικονομικά οφέλη… Απέναντί τους στάθηκαν οι Μεταρρυθμιστές και Ριζοσπάστες βουλευτές, που συν τω χρόνω η φωνή τους έγινε ισχυρότερη, βοηθούμενη και από το Σύνταγμα του 1849 που αύξησε τον αριθμό των ψηφοφόρων και επέτρεψε την ελευθεροτυπία.

Στην πόλη της Λευκάδας ο ενωτικός αγώνας υπήρξε ποικιλόμορφος, εκδηλώθηκε με παρελάσεις, έκδοση χειρόγραφων εφημερίδων και προκηρύξεων, κι αγκαλιάστηκε από τη νεολαία και από όλες τις κοινωνικές τάξεις, ενώ πολλοί από τους πρωτοστάτες του αγώνα μπήκαν στο στόχαστρο του καθεστώτος και διώχθηκαν ποικιλοτρόπως.

Η παραχώρηση της Επτανήσου από τη Βρετανία στην Ελλάδα, η Ένωση, έγινε πράξη στη Λευκάδα με την υποστολή της αγγλικής σημαίας στο Κάστρο και την ύψωση στη θέση της της ελληνικής μέσα σε πανηγυρικό κλίμα, με συμμετοχή χιλιάδων Λευκαδιτών και της Φιλαρμονικής.

Στα ογδόντα περίπου χρόνια που μεσολάβησαν από την Ένωση της Επτανήσου έως τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, η Λευκάδα γνώρισε περιόδους ακμής και ύφεσης — κυρίως ύφεσης. Μετά την Ένωση, οι ελπίδες για πολιτική και οικονομική πρόοδο των Επτανησίων σύντομα διαψεύστηκαν και τα νησιά ακολούθησαν πορεία οπισθοδρόμησης, μακριά από το αθηναϊκό κέντρο και τη λήψη αποφάσεων. Η Λευκάδα, ανάμεσα σε άλλα, υποβαθμίστηκε, έχασε την αυτοτέλειά της κι ενώθηκε με τον νομό Κέρκυρας, ενώ για λίγο έμεινε χωρίς Πρωτοδικείο και Γυμνάσιο…

Το 1869 ο Εγκέλαδος ισοπέδωσε και πάλι το άστυ, τα κτίριά του σωριάστηκαν σε ερείπια και δεκαπέντε κάτοικοί του έχασαν τη ζωή τους.

Στην πόλη της Λευκάδας αμέσως μετά την Ένωση τα εμπορικά και μεσοαστικά στρώματα της πόλης ίδρυσαν τον Σύλλογο «Αδελφότης» και κυκλοφορήσαν την πρώτη έντυπη εφημερίδα του τόπου, με το όνομα Λευκάς, για να προωθήσουν τις θέσεις τους. Τα ίδια αυτά κοινωνικά στρώματα, συνεργαζόμενα με προοδευτικούς άρχοντες, όπως ο Α. Βαλαωρίτης, κατάφεραν για πρώτη φορά στην ιστορία του νησιού να εκλέξουν ως δήμαρχο της πόλης έναν άνθρωπο που δεν ανήκε στο αρχοντολόι, τον έμπορο Δημήτριο Μπογδάνο. Το 1869 ιδρύθηκε στη Λευκάδα ο αστικός συνεταιρισμός «Συγκομιδή», βασισμένος στις ιδέες του Γεώργιου Καββαδία, με στόχο τον εκσυγχρονισμό και την πρόοδο του τόπου. Μέλη του εγγράφηκαν 236 Λευκαδίτες όλων των κοινωνικών τάξεων, κύρια όμως των οικονομικά ανώτερων. Το έργο του Συνεταιρισμού δεν μπόρεσε να ευοδωθεί, γιατί εμποδίστηκε από τους τοπικούς ανταγωνισμούς και την προβιομηχανική συντηρητική δομή της λευκαδίτικης οικονομίας, μα και από τον καταστρεπτικό σεισμό του 1869 που ανέτρεψε κάθε οικονομικό σχεδιασμό. Ως ίχνος του Συνεταιρισμού έμεινε στον αστικό χάρτη μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα το κτίριο της Λέσχης του στην κεντρική πλατεία. Μία ακόμη ανεπιτυχής όσο και βραχύβια προσπάθεια αστικού εκσυγχρονισμού έγινε το 1893 από τον σύλλογο «Απόλλων». Κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα έχουμε την εμφάνιση στη Λευκάδα των σοσιαλιστικών ιδεών, που διαδόθηκαν γρήγορα στην κοινωνία της πόλης, δίνοντας ώθηση στις προσπάθειες για κοινωνική αλλαγή.

Η πολυετής οινική κρίση, η μετανάστευση και η συνακόλουθη έλλειψη αγροτικών χεριών, οι αρνητικές οικονομικές επιπτώσεις των Βαλκανικών πόλεμων και της Μικρασιατικής Καταστροφής, οδήγησαν σιγά-σιγά στην εξάλειψη της παλιάς αρχοντικής τάξης —που μειωνόταν αριθμητικά και λόγω της έλλειψης αρρενογονίας—, τα περισσότερα μέλη της οποίας ξεπούλησαν τις τεράστιες περιουσίες τους και μετακινήθηκαν στην πρωτεύουσα ή και στο εξωτερικό.

Το κενό που άφησαν οι άρχοντες κάλυψε, όσο μπορούσε, η ανερχόμενη αστική τάξη, που παρέμενε, όμως, δέσμια τόσο των τοπικών νοοτροπιών όσο και των γενικότερων οικονομικών συνθηκών.

Από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα μέχρι και τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο πραγματοποιήθηκαν στην πόλη έργα που άλλαξαν την εικόνα της, φέρνοντάς την πιο κοντά στη σημερινή. Αναφέρομαι ονομαστικά σε αυτά: Το Δημοτικό Θέατρο το 1870, η μεταφορά των νεκροταφείων εκτός αστικού ιστού το 1888, ο δρόμος προς τη Βόνιτσα στα τέλη του 19ου αιώνα, ο Ανθώνας και οι νέες Φυλακές το 1900, το νέο λιμάνι και η Πλατεία Λιμένος το 1901, ο ξύλινος Πόντες το 1906, το Πέραμα το 1909, ο ηλεκτροφωτισμός το 1928, η ανέγερση του Δημοτικού Σχολείου το 1932, το νέο Υδραγωγείο και η υδροδότηση της πόλης το 1935. Την περίοδο αυτή έχουμε και την οικοδόμηση μεγάλων οικιών επηρεασμένων από τον νεοκλασικισμό (να σημειώσω, εδώ, ότι οι πρώτες μεγάλες οικίες στις οποίες μαρτυρείται η επιρροή αυτού του αρχιτεκτονικού ρεύματος χρονολογούνται στα χρόνια της αγγλοκρατίας, σύμφωνα πάντα με τα σχέδια οικοδομών που έχω συναντήσει κατά τις παλαιότερες έρευνές μου στο Αρχείο της Λευκάδας), καθώς και τη δημιουργία της συνοικίας Προσφυγικά μετά το 1922 η οποία στέγασε στα μικρά της σπιτάκια τους ξεριζωμένους Μικρασιάτες.

Θ’ αναφερθώ περιληπτικά σε κάποια από τα παραπάνω έργα:

Το «Δημοτικό θέατρο» ανεγέρθηκε το 1870 δίπλα στα βρετανικά Διοικητήρια και Δικαστήρια. Στη σκηνή του ανέβηκαν πολλές παραστάσεις από ελληνικούς και ιταλικούς θιάσους, παρουσιάστηκαν επίσης έργα Λευκαδιτών συγγραφέων και συμμετείχαν ερασιτεχνικά πολλοί Λευκαδίτες και των δύο φύλων. Η λειτουργία του ανύψωσε πολύ τον πολιτιστικό πήχη της πόλης και πολλοί κάτοικοι των λαϊκών τάξεων έγιναν κοινωνοί της θεατρικής παιδείας. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή φιλοξένησε προσωρινά στους χώρους του πρόσφυγες και στα 1924, παρά τις αντιδράσεις, κατεδαφίστηκε. Η κατεδάφισή του υπήρξε καταστροφική για τη θεατρική εξέλιξη της Λευκάδας, που παρά τις κατά καιρούς υποσχέσεις και δηλώσεις των τοπικών αρχόντων παραμένει χωρίς θεατρική στέγη για σχεδόν μία εκατονταετία…

Το νέο νεκροταφείο δημιουργήθηκε σε έκταση που παραχώρησε ο Σπυρίδωνας Βαλαωρίτης στον πλησιόχωρο της πόλης κάμπο το 1888, στη θέση που λειτουργεί μέχρι και σήμερα. Το σταμάτημα της ταφής των νεκρών εντός του αστικού ιστού λειτούργησε θετικά για την υγεία των αστών όσο και για την εικόνα της πόλης. Όλο, όμως, και κάποιον ψυχολογικό αντίκτυπο θα είχε η αλλαγή αυτή, μιας και επί αιώνες οι κάτοικοι της πόλης θεωρούσαν φυσική τη «συμβίωση» των δύο κόσμων, του «εδώ» και του «επέκεινα». Η εξάλειψη συν τω χρόνω κάθε ίχνους των κοιμητηρίων των ναών, μας στέρησε από σημαντικά στοιχεία που αφορούν τα έθιμα ταφής, αλλά κυρίως κι από τις πληροφορίες που θα συνάγονταν από τις επιγραφές και τη γλυπτική των τάφων και των ταφικών μνημείων.

Ο πάλαι ποτέ Ανθώνας της Λευκάδας δημιουργήθηκε γύρω στα 1900, επί δημαρχίας Ευστάθιου Βερροιώτη. Ήταν περιφραγμένος με πέτρινο τοιχίο και περίτεχνο κιγκλίδωμα. Στο εσωτερικό του υπήρχαν πολλά δέντρα, κυρίως λεύκες που είχαν φυτευτεί την εποχή του Ιονίου Κράτους, επίσης πολλά παρτέρια λουλουδιών, καθώς και εξαγωνική εξέδρα στην οποία έδινε συναυλίες η Φιλαρμονική και χρησιμοποιούνταν κι ως πίστα ευρωπαϊκών χορών. Σε αυτόν περιδιάβαζαν και διασκέδαζαν με τα μαντολίνα και τις κιθάρες τους οι λαϊκότερες τάξεις ή έπαιζαν «αμπαλί». Καταστράφηκε σταδιακά μεταξύ 1964 και 1980.

Τη σημερινή του Μόλου, του Λιμανιού της πόλης έδωσαν τα μεγάλα έργα που ανέλαβε η εταιρεία «Πετί Μερμέ και Ρασπινί» (1898-1901) με τα οποία μπορούσαν πλέον να προσεγγίζουν την πόλη τα μεγάλα εμπορικά και επιβατηγά πλοία.

Στα τέλη του 19ου αιώνα κατασκευάστηκε ο δρόμος προς τη Βόνιτσα ο οποίος πλέον δεν περνούσε μέσα από το κάστρο αλλά έξω από αυτό. Το 1906 κατασκευάστηκε ο ξύλινος κινητός Πόντες που στηριζόταν σε δύο πέτρινους πεσσούς σχηματίζοντας τρεις καμάρες. Η μεσαία με τη βοήθεια τροχαλιών και αλυσίδων άνοιγε στη μέση της επιτρέποντας στα μικρά πλεούμενα με κατάρτι να περάσουν. Τέλος, το 1909 μπήκε σε λειτουργία το Πέραμα αντικαθιστώντας τις βάρκες που μέχρι τότε μετέφεραν ανθρώπους και προϊόντα.

Το Δημοτικό Σχολείο του Μαρκά ανεγέρθηκε στη θέση της περίκλειστης Αγοράς το 1932. Το κτίριό του που σχεδιάστηκε χωρίς να ληφθεί υπόψιν τόσο η κλίμακα όσο και η αρχιτεκτονική της πόλης δέσποσε λόγω του όγκου του στον περιβάλλοντά του χώρο. Κατεδαφίστηκε το 1983.

Στα 1900 ανεγέρθηκαν οι Δικαστικές Φυλακές Λευκάδας, στη θέση όπου σήμερα βρίσκεται το Δικαστικό Μέγαρο, εν μέσω πολλών και σοβαρών καταγγελιών για οικονομικά σκάνδαλα και διασπάθιση του δημόσιου χρήματος. Ας σημειωθεί ότι το σημείο που επιλέχθηκε για να οικοδομηθούν οι Φυλακές ήταν κατά πολύ πιο ανθυγιεινό σε σχέση με αυτό που βρισκόταν προηγουμένως (πάνω, δηλαδή, από την εκκλησία του Αγίου Μηνά). Οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων που επιδεινώνονταν από το ανθυγιεινό κλίμα της περιοχής περιγράφονται σε δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα. Οι φυλακές συνδέθηκαν και με μαύρες σελίδες της ιστορίας του τόπου αφού εκεί φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και ηττημένοι του Εμφύλιου. Κατεδαφίστηκαν το 1985.

Από το 1900 μέχρι και των πόλεμο έχουμε τη δημιουργία πολλών πολιτιστικών και αθλητικών συλλόγων στην πόλη με σημαντικότερους τον «Τηλυκράτη» το 1927 και τον «Ορφέα» το 1937. Στο πεδίο του πολιτισμού δεν μπορούμε να μην τονίσουμε την ανέγερση των δύο κινηματογραφικών αιθουσών, του «Πάνθεον» το 1924 και του «Απόλλωνα» το 1926, οι οποίοι κάλυψαν όσο μπορούσαν και την έλλειψη θεατρικής στέγης. Το «Πάνθεον» έμεινε στη μνήμη ως το επίκεντρο της διασκέδασης των κατοίκων της πόλης κατά τις Απόκριες, μέχρι και τη δεκαετία του 1980, αφού εκεί γινόταν οι μεγάλοι χοροί και ο χώρος του μεταμορφωνόταν κυριολεκτικά από τις περίτεχνες διακοσμήσεις.

Ας σταθούμε για λίγο στη φωτογραφία αυτή που δείχνει την πόλη πριν τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και τον σεισμό του 1948. Σε αυτήν εικονίζονται, ανάμεσα σε άλλα, η Μεγάλη Πλατεία Λιμένα, η Καθολική εκκλησία, το Μποσκέτο, το Μαϊστράτο, μεγάλα αστικά σπίτια, το λιμεναρχείο, οι Αλυκές.

Η Κατοχή και ο Εμφύλιος άφησαν τη βαριά τους σκιά πάνω στη Λευκάδα για πολλές δεκαετίες. Το βαρύ κλίμα επιβάρυνε ο σεισμός του 1948 που μετέτρεψε την πόλη σε ερείπια. Ως παράλληλο αποτέλεσμά είχε τη δημιουργία της συνοικίας της Νεάπολης, η οποία στέγασε αρχικά τους πληγέντες από τον σεισμό, μα συν τω χρόνω απλώθηκε ασύδοτα με τα απρόσωπα τσιμεντένια κτίριά της στον κάμπο, εξαφανίζοντας σχεδόν ολοκληρωτικά τον βενετικό ελαιώνα και μεγαλώνοντας πληθυσμιακά με την ίδια ταχύτητα που ερήμωνε η παλιά πόλη.

Το 1952, για πρώτη φορά, πόλη και νησί ενώθηκαν οδικά με την Αθήνα και η επικοινωνία με τους άλλους τόπους σταμάτησε να γίνεται μέσω των μέχρι τότε θαλάσσιων οδών. Η ένωση αυτή,  έφερε, αναμφισβήτητα πολλά και μεγάλα οφέλη στον τόπο, αλλά σήμανε, και την απαρχή της έντονης χρήσης του χαρακτηρισμού «στεριανό νησί» (η επίδρασή της στην αίσθηση της νησιωτικότητας δεν έχει μελετηθεί ως τώρα και αν δεν κάνω λάθος το θέμα δεν έχει θιγεί ξανά). Τη μεταπολεμική Λευκάδα σημάδεψαν πολιτιστικά η δράση των ολοένα και περισσότερων συλλόγων της και το Διεθνές της Φεστιβάλ. Το 1953 ιδρύθηκε η Δημόσια Βιβλιοθήκη. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 άρχιζε να αλλάζει η παραδοσιακή δομή της τοπικής οικονομίας και από το 1980 και μετά η επικράτηση του τουρισμού άλλαξε για πάντα τα μακραίωνα κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα, ανατρέποντας τη θέση και τον ρόλο της πόλης στο νησί. Τις αλλαγές νοοτροπιών και την εξάλειψη ή απάλυνση των τοπικών ιδιαιτεροτήτων επιτάχυναν και εν μέρει επέβαλλαν, όπως βέβαια παντού, ολοένα και ορμητικότερα μετά το 2000 το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Μετά το 1980 πραγματοποιήθηκαν μεγάλα έργα στην πόλη που άλλαξαν —τα περισσότερα— την όψη της προς το καλύτερο και διευκόλυναν τη ζωή των κατοίκων της, αντιμετωπίζοντας ριζικά προβλήματα που επί τρεις αιώνες παρέμεναν άλυτα. Ενδεικτικά αναφέρω κάποια από αυτά, όπως της αποχέτευσης και του βιολογικού καθαρισμού, της ανύψωσης και πλακόστρωσης των δρόμων, της υδροδότησης από τον Λούρο, του βαθέματος των Καναλιών, της διάνοιξης του περιφερειακού δρόμου της 8ης Μεραρχίας. Το 2002 στη θέση των παλαιών Αλυκών λειτούργησε η Μαρίνα της Λευκάδας. Το 2009, στα πλαίσια της πολυνησιωτικής χωροθέτησης του Ιόνιου Πανεπιστήμιου, λειτούργησαν τα ΤΕΙ Λευκάδας που, ανάμεσα σ’ άλλα, έδωσαν στην πόλη, κατά τους μη τουριστικούς μήνες, μια κάποια κίνηση και ζωντάνια.  Υπήρξαν και έργα που φάνηκαν ίσως για κάποιους χρήσιμα στην εποχή τους, αλλά υπήρξαν επιβαρυντικά συνολικά για την εικόνα της, όπως η χωρίς μέτρο διαπλάτυνση του δρόμου της Ανατολικής παραλίας που εξαφάνισε εντελώς το παραδοσιακό της χρώμα ή η ανέγερση του Δημαρχείου — Πνευματικού Κέντρου στο τέλος της Δυτικής παραλίας, που ο τεράστιός του όγκος δεν συνάδει με την κλίμακα της παλιάς πόλης.

Ποτέ στη ιστορία της η πόλη της Λευκάδας δεν είχε τόσο καλοφτιαγμένα και γερά σπίτια, τόση καθαριότητα και όμορφη εικόνα, όσο στις μέρες μας, σε σημείο μάλιστα να εκθειάζεται ως τουριστικός προορισμός, αλλά ταυτόχρονα ποτέ της δεν υπήρξε τόσο έρημη από κόσμο… Τους χειμερινούς μήνες, τα καντούνια της και η Αγορά της παρουσιάζουν εικόνα ερήμωσης. Και σε αυτή, όπως και σε τόσες άλλες πόλεις, οι εκ καταγωγής κάτοικοί της έγιναν σταδιακά μια ολοένα ελαττωνόμενη μειοψηφία.

Όλα τα παραπάνω, τα αφορώντα τη Λευκάδα μετά το 1940, ήταν βεβαίως απαραίτητα να ειπωθούν εδώ ώστε να ξετυλιχθεί αδιάσπαστο το νήμα της ιστορίας της πόλης έως και τις ημέρες μας, μα αποτελούν θέμα πιθανότατα μιας άλλης εκτενέστερης και λεπτομερειακότερης παρουσίασης.

Αγαπητέ αναγνώστη και αγαπητή αναγνώστρια σε ευχαριστώ για το χρόνο που αφιέρωσες για την ανάγνωση της μελέτης μου και ελπίζω ολόψυχα αυτή να βοήθησε, στο μέτρο που της αναλογεί, να κατανοηθεί η ιστορική διαδρομή της πόλης της Λευκάδας και οι νοοτροπίες των κατοίκων της. 

Τέλος, θα πρέπει να απολογηθώ για τη μη χρήση υποσημειώσεων στο συγκεκριμένο κείμενο — εδώ έγινε μόνο για λόγους οικονομίας: με έναν πρόχειρο υπολογισμό η συμπερίληψή τους θα έκανε το κείμενο κατά 1/3 μεγαλύτερο… Αντ’ αυτών καταγράφω εδώ ενδεικτικά κάποια από τα ονόματα των συγγραφέων που έσκυψαν, ο καθένας και η καθεμιά από τη δική τους σκοπιά και με τις δικές τους δυνατότητες, πάνω στην ιστορία και τη λαογραφία της πόλης άσχετα αν με τα έργα τους χρησιμοποιήθηκαν ή όχι στο παρόν κείμενο: Γιάννης Αθηνιώτης, Ιωάννα Ανδρέου, Δημήτρης Αρβανιτάκης, Παναγιώτης Αργυρός, Έφη Αργυρού, Σπύρος Ασδραχάς, Σπύρος Ασωνίτης, Νίκος Βαγενάς, Μυρτώ Βεΐκου, Ιόλη Βιγγοπούλου, Εύη Βουτσινά, Βούλης Βρετός, Κωνσταντίνα Γεωργακάκη, Ελένη Γράψα, Ανδρέας Δεβάρης, Αριστείδης Δημόπουλος, Γεράσιμος Ζαμπέλης, Ιωαννίκιος Ζαμπέλης, Ηλίας Κολοβός, Θανάσης Καλαφάτης, Κώστας Κατηφόρης, Νίκος Κατηφόρης, Πανταζής Κοντομίχης, Πάνος Κουνιάκης, Παρασκευή Κοψιδά-Βρετού, Γιώργος Κρητικός, Σεβαστή Λάζαρη, Μαρία Λαμπρινού, Χριστόφορος Λάζαρης, Ευτυχία Λιάτα, Ερμάνος Λούντζης, Δήμος Μαλακάσης, Γιάννης Μάλφας, Λάκης Μαμαλούκας, Τάκης Μαμαλούκας, Ελένη Μανιάκη, Παναγιώτης Ματαφιάς, Κωνσταντίνος Μαχαιράς, Παναγιώτης Μιχαηλάρης, Χαρά Παπαδάτου-Γιαννοπούλου, Χριστίνα Παπακώστα, Δημήτριος Πετριτσόπουλος, Γιάννης Ρηγόπουλος, Πάνος Ροντογιάννης, Μαρία Ρούσου, Αλέξανδρος Σακελλαριάδης, Μαρίνος Σαρρηγιάννης, Νίκος Σβορώνος, Σπύρος Σκλαβενίτης, Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης, Τούλα Σκληρού, Γιώργος Σμύρης, Νικόλαος Σταματέλος, Βιβέτ Τσαρλαμπά-Κακλαμάνη, Παναγιώτης Τουλιάτος, Κωνσταντίνος Τσαγγαλάς, Δημήτρης Τσερές,  Ηλίας Τσάκαλος, Μαριγώ Φίλιππα-Αποστόλου, Αντώνης Φίλιππας, Σπύρος Φίλιππας-Πανάγος, Ανδρομάχη Φίλιππα-Χαριτωνίδου, Άγγελος Χόρτης.

Ευχαριστίες στους Άννα Βαρούχα, Δημήτρη Αρβανιτάκη, Σπύρο Καρυδάκη, Μπάμπη Λάζαρη και Χριστίνα Παπακώστα.

Διαβάστε το Α΄ μέρος : Η πόλη της Λευκάδας / Βυζάντιο – Φραγκοκρατία – Τουρκοκρατία
Διαβάστε το Β΄ μέρος: Η πόλη της Λευκάδας / Βενετοκρατία

Διαβάστε το Γ΄ μέρος: Δημοκρατικοί Γάλλοι – Επτάνησος Πολιτεία – Αγγλοκρατία