Ο Βυζαντινός κόσμος – Τα χειρόγραφα των βυζαντινών λογίων

Γράφει η Παρασκευή Σιδερά-Λύτρα

Ήδη από τα μαθητικά μας χρόνια η  ελληνική αρχαιότητα μάς είναι καλά γνωστή. Λιγότερο γνωστό μάς είναι όμως το Βυζάντιο, η χιλιετής συνέχεια της αρχαιότητας. Παρεξηγημένο το Βυζάντιο: για τους πιστούς ως εποχή της επικράτησης του Χριστιανισμού και εδραίωσης της εκκλησίας· για τοὺς δήθεν προοδευτικούς,, αιώνες σκοταδισμού, ώστε να επικρατήσει ο όρος «βυζαντινισμός» μόνο με αρνητική σημασία. (Όρος που χρησιμοποιήθηκε με το αρνητικό πνεύμα και από κυβερνήσαντα – όνομα και μη χωριό! – πριν λίγα χρόνια τη χώρα μας, αποδίδοντάς τον φυσικὰ στοὺς πολιτικούς του αντιπάλους – μόνο αυτό έμαθε στις σπουδές του στη Δύση;).

Ούτε το πρώτο είναι το μόνο χαρακτηριστικό της βυζαντινής χιλιετηρίδας, αλλά, προ παντός, ουδόλως το δεύτερο.. Τὸ Βυζάντιο ήταν η συνέχεια της αρχαιότητας, ήταν περίοδος που άνθιζαν τα γράμματα (όχι μόνον τα εκκλησιαστικά) σε όλους τους τομείς, όταν εκείνους τους αιώνες η λεγόμενη Δύση ήταν ακόμη βυθισμένη  στο σκότος της αμάθειας. 

Αρκετά όμως τα προλογικά.

Έχοντας την τύχη να ζήσω επί δεκαετίες δίπλα σε ένα διακεκριμένο (ο χαρακτηρισμός εἶναι από την αγγελία θανάτου του εκ μέρους της «Ελληνικής επιτροπής βυζαντινών σπουδών»)  βυζαντινολόγο, τον Αλέξανδρο Σιδερά, είχα την ευκαιρία, να γνωρίσω εκ του σύνεγγυς τα κείμενα πολλών βυζαντινών λογίων αναφερομένων σε όλους τους τομείς της επιστήμης και της τέχνης:  Φιλοσοφία, στην παράδοση του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, Ιατρική ως συνέχεια της παράδοσης των μεγάλων αρχαίων γιατρών (Ιπποκράτη, Γαληνού, Ρούφου του Εφεσίου και άλλων), Λεξικογραφία, Ποίηση, Τραγωδία, Ρητορική …. 

Τα έργα των βυζαντινών λογίων (συμπεριλαμβανομένων και των εκκλησιαστικών πατέρων)  σώθηκαν σε χειρόγραφα, τα οποία εκδίδονται, όπως και των αρχαίων, τους τελευταίους αιώνες έντυπα πλέον – πρώτα από ευρωπαίους και κατόπιν και από έλληνες φιλολόγους. Τα χειρόγραφα των έργων τους φυλάσσονταν, όπως και τα χειρόγραφα των έργων των αρχαίων ελλήνων συγγραφέων, κυρίως στις βιβλιοθήκες μοναστηριών, των οποίων τα αντίγραφα πλήθαιναν χάρη στην υπομονετική αντιγραφή της επιμελούς αφοσίωσης των μοναχών, στους οποίους πράγματι οφείλεται η διάσωση των κειμένων των αρχαίων και των βυζαντινών συγγραφέων από όλους τους τομείς της λογοτεχνίας και της επιστήμης.

Πολλά χειρόγραφα χαρίστηκαν, ακόμη και από βυζαντινούς αυτοκράτορες, σε ξένους -ή εκλάπησαν- και κατατέθηκαν σε βιβλιοθήκες της Ευρώπης, όπου και βρίσκονται σήμερα, λ. χ.  του Βατικανού, της Βενετίας, της Μαδρίτης, της Οξφόρδης, του Παρισιού, του Μονάχου, της Αγίας Πετρούπολης – Υπάρχουν βέβαια ακόμη χειρόγραφα και στη Μονή Βλατάδων στη Θεσσαλονίκη, στην Ιερουσαλήμ, στο όρος Σινά, στην Αλεξάνδρεια.

Ένας από τους βυζαντινούς λογίους, του οποίου σώθηκαν χειρόγραφα, ήταν και ο Γρηγόριος Αντίοχος (γεννηθείς περί το 1130 – θανών περί το 1200), ανώτατος αξιωματούχος, «μέγας δρουγγάριος»,  στην Κωνσταντινούπολη. Άπαντα τα  έργα του, 35 τον αριθμό, που διασώθηκαν σε χειρόγραφα, τα εξέδωσε ο Αλέξανδρος Σιδεράς· το έργο δίτομο, αριθμός σελίδων 1204, δημοσιεύθηκε και κυκλοφόρησε μόλις τώρα στη Βιέννη από την Αυστριακή Ακαδημία των Επιστιημών, η οποία το είχε αναλάβει πριν από τον θάνατό του. Στην πλειονότητά τους τα χειρόγραφα των έργων του Γρηγορίου Αντιόχου φυλάσσονται στη βιβλιοθήκη του Εσκοριάλ στη Μαδρίτη· τα χειρόγραφα εστάλησαν σε μικροφίλμ στον ερευνητή βυζαντινολόγο μας για να τα «αποκρυπτογραφήσει», να τα σχολιάσει, να τα ερμηνεύσει και να τα εκδώσει.
– Πηγή ιστορίας τα κείμενα αυτά, ένας καθρέφτης του βυζαντινοῦ κόσμου του δωδέκατου αιώνα.