Η διαχρονικότητα της Αποκριάς

Ὅλα σ’ αὐτὴ τὴ γῆ μασκαρευτῆκαν, ὀνείρατα, ἐλπίδες καὶ σκοποί,

Νίκος Ασπρογέρακας, Φιλόλογος

Ο άνθρωπος αποφασίζει και παύει να είναι ο εαυτός του, γίνεται ένας άλλος, κάποτε εντελώς διαφορετικός από τον εαυτό του.. Και ύστερα επιστρέφει στον εαυτό του, στα λόγια του, στις κινήσεις, στις σκέψεις του. Γιατί βεβαίως δεν μπορεί ποτέ-μα ούτε και θέλει- να πάψει οριστικά να είναι ο εαυτός του. Σε αυτό το παράλογο  υπάρχει κάτι το συναρπαστικό: το πάθος που βάζει στην προσπάθεια να πράξει κάτι που είναι αδύνατο και που ο μόνος τρόπος να το προσεγγίσει είναι να ομοιωθεί εξωτερικά.

 Αυτή η ψυχοκοινωνική ανάγκη του ανθρώπου παρατηρείται διαχρονικά σε όλους τους λαούς, αλλά πρώτοι οι αρχαίοι μας πρόγονοι τη μετουσίωσαν σε ψυχαγωγικό δρώμενο με τον εξωτισμό, τη λειτουργικότητα, την πρωτοτυπία και τη γραφικότητα των εκδηλώσεών τους.

 Η αρχή έγινε σε μια από τις τέσσερες γιορτές του Διονύσου, τα Ανθεστήρια και κατά τις τρεις μέρες της γιορτής 11,12,13 του μήνα Ανθεστηριώνα ( ο σημερινός μας Φεβρουάριος). Τη δεύτερη μέρα της γιορτής, την ημέρα των χοών, γινόταν αγώνες οινοποσίας και κατά το βράδυ οργανωvόταν μια πομπή με επικεφαλής το θεό Διόνυσο, ανεβασμένο σε άρμα σχήματος πλοίου. Έπονταν πολυάριθμοι ακόλουθοι-οπαδοί φορώντας μάσκες και σε κατάσταση ευθυμίας.

 Η τελετή διαδόθηκε σε πολλές πόλεις-κράτη της Ελλάδας, αλλά και οι Ρωμαίοι αποδέχτηκαν το θεσμό  με τη γιορτή των Σατουρνάλιων, κυρίως όμως με αυτή των Λουπερκάλιων, όπου θυσιάζονταν ζώα και έρρεε άφθονος οίνος. Οι εορτάζοντες φορούσαν ως ενδύματα τα τομάρια των θυσιασμένων ζώων και ημίγυμνοι χτυπούσαν με δερμάτινες λωρίδες όσους συναντούσαν, κυρίως γυναίκες, για να ευνοηθεί η γονιμότητα και η ευτοκία.

 Αυτό το πανάρχαιο έθιμο που επιζεί και αναβιώνεται, δε διατηρεί βέβαια ανέπαφη την παλαιά σημασία του εξ αιτίας της λήθης. Ικανοποιεί όμως τον κόσμο και τον ευχαριστεί, ως μια μορφή ψυχαγωγίας και εμπορικότητας στις μέρες μας.

 Οι απόκριες είναι  και γιορτές των παιδιών, συμβολίζουν την παιδική ηλικία. Οι αρχαίοι Αθηναίοι, στη δεύτερη μέρα των ανθεστηρίων έκαναν δώρα στα παιδιά παιχνίδια, στεφάνια και συνήθως μικρά κανατάκια, διακοσμημένα με παραστάσεις παιδιών σε διάφορες δραστηριότητες. Ο Κοσμάς Πολίτης στην  EROICA παρομοιάζει την παιδική ηλικία με το μασκάρεμα και το πανηγύρι. Το πέρασμα από τον κόσμο των παιδιών στον κόσμο των μεγάλων συμβολίζεται με την αφαίρεση των αλλόκοτων ενδυμασιών του καρναβαλιού.      

 Το εορταστικό κλίμα της αποκριάς περιέλαβαν στα έργα τους πολλοί νεοέλληνες καλλιτέχνες, κυρίως οι κωμικοί μας ποιητές. Ο Γ. Σουρής θυμόταν πάντοτε στο Ρωμιό του τις αποκριάτικες γιορτές:

Μὰ σὰν ἐλθῇ τρελλὸ τὸ καρναβάλι,
ἀφίνομε τὴν πόζα τὴν πλαστή,
γιὰ μιὰ στιγμὴ ἀλλάζομε κεφάλι,
καὶ μασκαράδες βγαίνομε σωστοί
ἡ μούραις μας μουτσούναις ἐγινῆκαν,
δὲν ξέρομε τί λέγεται ντροπή.
Ὄπ! Ὄπ! στὸ γῦρο ὅλοι… τραλλαλό…,
κι’ ἐγὼ μασκαρεμμένος σᾶς γελῶ.

Η γιορτή της Αποκριάς ενέπνευσε με το κέφι της ακόμη  και τους πεσσιμιστές-πεισιθανάτιους ποιητές μας και τους παρέσυρε να εκφραστούν χαρούμενα:

Με ξέσκεπα τα στήθια, με κρυμμένα
τα μάγουλα στη μάσκα, τριγυρίζουν
οι βλάχες, οι κοντέσες, και χαρίζουν
ολούθε χαμογέλια ονειρεμένα.
 Κ. Καρυωτάκης,  “Αποκριάτικο”

Βάναμε τις παλιές προσωπίδες, και πάμε.τραγουδώντας στον χορό.Ένας πιερότος σου μιλεί. Γελάς.

Γνέφεις κρυφά σε κάποιον αρλεκίνο.
Σου ρίχνει ένα μάτσο μενεξέδες.
Ωστόσο παίζουν πάντα τα βιολιά.
Ένας ιππότης κάτι ψιθυρίζει.
Ν. Λαπαθιώτης “Προσωπίδες”

 Γιορτάζουμε και φέτος μετά την τρίχρονη, λόγω της πανδημίας, απουσία τη μεγάλη διαχρονική και πανελλήνια αυτή γιορτή. Ας αφήσουμε στην άκρη τις μεμψιμοιρίες, ας γλεντήσουμε, όπως ταιριάζει στις μέρες μας και ας θυμηθούμε πως η χώρα μας πέρασε και  ματωμένες αποκριές σε δύσκολες περιόδους (κατοχή,εμφύλιο, ψυχρό πόλεμο, δικτατορία) που αποτυπώθηκαν από τον κόσμο του πνεύματος:

Μακριά σ’ έν’ άλλο κόσμο γίνηκε αυτή
η αποκριά…..
πεθαμένα παιδιά ανέβαιναν ολοένα στον ουρανό
…………
έπεφτε χιόνι γυάλινος χαρτοπόλεμος
……………………………………….
μόνο περνούσαν φάλαγγες στρατιώτες εν δυο
εν δυο με παγωμένα δόντια

Το βράδυ βγήκε το φεγγάρι
αποκριάτικο
γεμάτο μίσος
το δέσαν και το πέταξαν στη θάλασσα
μαχαιρωμένο.
Μίλτος Σαχτούρης ,Αποκριά 1952

Κλείνω-ευχάριστη νότα- με αποκριάτικα σατιρικά αποσπάσματα του συμπατριώτη μας Βούλη Βρεττού:

κομψές γριές κοζόρες,
μοιάζανε κομψές μαθητριούλες
γι’ αρχόντισσες λανσάρονταν
οι πλύστρες και οι δούλες.

Και οι κονκασάδοι γέροντες
πώς αναστατωνόνταν!
Το χέρι τους ξαμώνανε,
αλλά δεν.. σηκωνόνταν.

Πάνω δε στο ξεφάντωμα
-ως λεν οι κακιές γλώσσες-
ο κρίνος μυριζόντανε
αβέρτ΄από καμπόσες

Και το Νοέμβρη είχαμε
γέννες με το τσουβάλι,
κουτί στις ακλερίτισσες
το κάθε καρναβάλι!

(Κοζόρω= γερασμένη καχεκτική προβατίνα,
κονκοσάδος=φιλάσθενος, ασθενικός,
ξαμώνω=χειρονομώ επιθετικά, αβέρτα=απροκάλυπτα,
ακλερίτισσα= παντρεμένη χωρίς παιδιά).

                Και του χρόνου.