Η τέχνη και τα κινήματα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα
Της Αγαθής Σολδάτου
Η τέχνη, σε όλη την κοινή ιστορική της πορεία με τον άνθρωπο, ακολουθούσε πάντα τις εξελίξεις και τα γεγονότα. Οι καλλιτέχνες, όπως οι ζωγράφοι και οι γλύπτες στην αρχή του 20ου αιώνα, Στις αρχές του 20ου αι. καλλιτεχνικά κινήματα της πρωτοπορίας ασχολούνται με τη σχέση χώρου και χρόνου. Οι καλλιτέχνες άλλαξαν τους παραδοσιακούς τρόπους και μέσα δημιουργίας και βασίζονταν πια, πολλές φορές, στην επιστήμη και στην τεχνολογία. Χρησιμοποιούσαν δε υλικά από την καθημερινή ζωή, όπως πλαστικό, σίδηρο, χαρτί, γυαλί, ξύλο. Οι τάσεις που χαρακτήρισαν την καλλιτεχνική πρωτοπορία στις πρώτες δεκαετίας του 20ου αιώνα είναι τρείς, της έκφρασης , της αφαίρεσης και της φαντασίας, οι οποίες εμφανίστηκαν με τα κινήματα του εξπρεσιονισμού, της αφαίρεσης και του σουρεαλισμού.(1)
Η μοντέρνα τέχνη ξεκινά το 1905 με την εμφάνιση του Εξπρεσιονισμού. Στον Εξπρεσιονισμό, που είναι ευρωπαϊκό φαινόμενο, διακρίνονται δύο εστίες, το γαλλικό κίνημα Φοβ (Fauves δηλαδή Αγρίμια) που κατέληξε τελικά στον Κυβισμό στη Γαλλία (1908) και το γερμανικό καλλιτεχνικό κίνημα Die BrucKe (Ντι Μπρίκε – «H γέφυρα»), το οποίο κατέληξε στo γερμανικό ρεύμα Del Braue Reiter (Γαλάζιος Καβαλάρης). Προήλθαν και τα δύο κινήματα από μία τάση αντί- ιμπρεσιονιστική που εκδηλώθηκε μέσα στον ίδιο τον Ιμπρεσιονισμό από τους Τουλούζ-Λοτρέκ, Πωλ Γκογκέν, Βαν Γκόγκ, Μούνκ, Ένσορ. Ο Εξπρεσιονισμός προβάλλεται σαν αντίθεση του Ιμπρεσιονισμού, είναι και τα δύο κινήματα ρεαλιστικά και ασχολούνται με το πρόβλημα που έχει ο καλλιτέχνης με την πραγματικότητα. Ο εξπρεσιονισμός για την λύση του προβλήματος χρησιμοποιεί την γνώση ενώ ο δεύτερος την δράση. Και τα δύο κινήματα του Εξπρεσιονισμού, των Φόβ και της Μπρίκε, έθεταν την θεμελιώδη ανάγκη της οριστικής επίλυσης τη ιστορικής αντίθεσης του κλασικισμού και του ρομαντισμού, που θεωρούνταν οι σταθερές αντίστοιχα της λατινο-μεσογειακής κουλτούρας και της γερμανο-βόρειας. Για τον Ματίς, τον πιο διάσημο ζωγράφο των Φοβ, η λύση είναι μια παγκόσμια κλασικότητα, μυθική, χωρίς τίποτα από τον υπάρχοντα κλασικισμό. Για τους καλλιτέχνες της Μπρίκε, ο ρομαντισμός εννοείται ως μια βαθειά υπαρξιακή υπόσταση του ανθρώπου. Τελικά αυτό που εννοούν τα δύο κινήματα, είναι το ξεπέρασμα του ιστορικού περιεχομένου και η συναίσθηση ότι η μοντέρνα ιστορία δεν μπορεί να είναι πια ιστορία των εθνών. Η κοινωνία όμως δεν ανταποκρίθηκε σε αυτή την ιδέα αλλά επεδίωξε την διάσταση μεταξύ λατινικής και γερμανικής κουλτούρας, για να υπάρχουν και ιδεολογικά κριτήρια για την αντιπαράθεση που είχε στόχο την οικονομική και πολιτική ηγεμονία στην Ευρώπη, που τελικά οδήγησε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. (2)
Οι γερμανοί εξπρεσιονιστές αλλά και οι Φοβ ανατρέχουν και έχουν σαν σημείο αναφοράς, την πρωτόγονη τέχνη, τα νέγρικα φετίχ και γλυπτά, σε μια προσπάθεια να βγουν από το αδιέξοδο της δυτικής τέχνης που έχει χάσει την άμεση τεχνική, την απλότητα , την ένταση της έκφρασης. Οι καλλιτέχνες του 20ου αιώνα αγωνίζονταν για την πρωτοτυπία και την πρωτοπορία με συνεχείς πειραματισμούς, προκειμένου να εντυπωσιάσουν κριτικούς και κοινό.(3)
Προεξέχουσες μορφές στους Φοβ είναι ο Ανρί Ματίς (1869-1954), Ρ. Ντιφί (1877-1953) , Α. Ντερέν (1880-1954)(4) Από τη «Γέφυρα», αυτοί που ξεχώριζαν ήταν. Ο Ε. Λ. Κίρχνερ (1880-1938), Ε. Νόλντε (1867-1956), Ο. Μίλερ (1874-1930).(5) Το κίνημα των Φοβ βάζει σε κρίση ο Πικάσο που με τον Κυβισμό η τέχνη μπαίνει στην καθαρά επαναστατική της περίοδο. Η «Γέφυρα» διαλύεται το 1913 όταν εμφανίζεται στο Μόναχο μία νέα ομάδα, «ο γαλάζιος Καβαλάρης»(6). Οι καλλιτέχνες του (Β. Καντίνσκι, Φ. Μάρκ, Π. Κλεέ) εξέφραζαν τα συναισθήματά τους με ελευθερία, αλλά και αισιοδοξία και έφεραν στην τέχνη, μία νέα επανάσταση, την αφαίρεση. Ο ιδρυτής του, Βασίλλυ Καντίνσκυ (1866-1944), ρώσος στην καταγωγή, από το 1911 έως το 1920 ασχολήθηκε με την αφηρημένη καλλιτεχνική έκφραση.(7) Είναι αυτός που πρώτος δημιούργησε την πρώτη αφηρημένη ακουαρέλα το 1910 – «Βέλη στο τόξο» και ο πρώτος που αντικατέστησε την έννοια χώρος με την έννοια πεδίο, ακολουθώντας έτσι παράλληλα τη φυσική επιστήμη.(8)
Εικ. 1. Ανρί Ματίς -Η Χαρά της Ζωής (1905), Λάδι σε καμβά, 176.5 cm × 240.7 cm, Barnes Foundation, Philadelphia, P
Το 1908 δημιουργήθηκε στην Ιταλία ένα άλλο καλλιτεχνικό κίνημα από τον Tomasso Marrineti, αρχικά λογοτεχνικό, ο φουτουρισμός. Οι πιο σημαντικοί φουτουριστές ήταν ο Umperto Boccioni (ζωγράφος αλλά και γλύπτης), C. Carra, C. Severini, και G. Balla. Το κίνημα εξέδωσε πολλά μανιφέστα και σε ένα από αυτά εκδήλωνε την αντίδραση για τον μουσειακό χαρακτήρα της Ιταλίας., τη στασιμότητα της τέχνης κατά τον 19ο αιώνα και ζητούσε την καταστροφή βιβλιοθηκών, μουσείων και ακαδημιών, που τα ονόμαζαν μαυσωλεία. Διεκήρυττε την ομορφιά του πολέμου, της ταχύτητας, την αγάπη για τον κίνδυνο, για τα γρήγορα αυτοκίνητα, τα αεροπλάνα. Το χαρακτηριστικό των έργων τους είναι η προσπάθεια αναπαράστασης της κίνησης, της ταχύτητας και αντιλήφθηκαν ότι η ανησυχία του μοντέρνου κόσμου εκφράζεται μέσα απ τον διαρκή αγώνα για νέα επιτεύγματα στην τεχνολογία, με συνέπεια την επιρροή της ψυχολογίας στην μοντέρνα τέχνη.(9)
Στην Ρωσία το 1913 ή και 1914, Ο Kasimir Malevich (1878-1935) ανέπτυξε ένα νέο στιλ, τον σουπρεματισμό (από το λατινικό supremus, δηλαδή ύψιστο, εξαίρετο) στην απελπισμένη του προσπάθεια, όπως είπε ο ίδιος, να απελευθερώσει την τέχνη από τα αντικείμενα, έφτιαξε ένα μαύρο τετράγωνο σε λευκό φόντο. Ο ίδιος έγραψε στο βιβλίο που εξέδωσε το 1922, ότι το τετράγωνο είναι το υπέρτατο, θεμελιώδες σχέδιο που μπορεί να εκφράσει την υπεροχή του καθαρού συναισθήματος σε μια δημιουργική τέχνη. Στην συνέχεια ο Μάλεβιτς ζωγράφισε και άλλα σχήματα, τον κύκλο, το τρίγωνο, τετράγωνα σε διάφορες θέσεις. Το τέλος του σουπρεματισμού κήρυξε ο ίδιος το 1922 στη μετεπαναστατική Ρωσία.(10)
Στην Ρωσία αναπτύχθηκε και ο κονστρουκτιβισμός (construct, κατασκευάζω) στον χώρο της γλυπτικής, από τον Vladimir Tatlin (1895-1956), ο οποίος έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον και για την αρχιτεκτονική. Τα γλυπτά του (1913-1914) ήταν αφηρημένα και μάλιστα είχε προχωρήσει στη αφαίρεση, περισσότερο από τον Πικάσο. Στην αρχιτεκτονική η μακέτα Μνημείο για την Τρίτη Εθνική, πού έκανε το 1920, ήταν πάρα πολύ πρωτοποριακή. Είχε χρησιμοποιήσει ξύλο, σίδηρο και γυαλί. Ο σκελετός ήταν από μέταλλο, μη συμπαγής και οι τέσσερις αίθουσες συνεδριάσεων της μακέτας, είχαν τοίχους από γυαλί. Σε αυτή την κατασκευή συγκεντρώνονταν οι απόψεις του για τα έργα τέχνης, τα οποία έλεγε ότι πρέπει να κατασκευάζονται με μοντέρνα υλικά, αλλά να είναι χρήσιμα και να δημιουργούνται έτσι που να προσφέρουν ευτυχία στους ανθρώπους.(11)
Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο όπου η τέχνη είχε σταματήσει να εξελίσσεται, ένα νέο κίνημα ξεκίνησε από την Ολλανδία και περιελάμβανε όχι μόνο την ζωγραφική αλλά και την γλυπτική, την αρχιτεκτονική και την εσωτερική διακόσμηση. Το κίνημα ονομάστηκε Ντε Στιλ (1917-1932 ) Ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες του κινήματος ήταν ο Piet Mondrian ( 1872-1944).
Εικ. 2. Bird in SpaceArtist Constantin Brancusi b. 1876, Hobitza, Romania; d. 1957, Paris
Στόχος του ήταν να ανακαλύψει την παγκόσμια αρμονία. Τα έργα του ήταν τόσο αφηρημένα που δεν ήταν δυνατόν να ανακαλύψει κανείς το θέμα. Στη γλυπτική την αφαίρεση την βλέπουμε στα έργα του Konstantin Brancusi (1876 – 1957) ο οποίος θεωρείται ο μεγαλύτερος γλύπτης του 20ου αιώνα.(12)
Το 1910 Τζιόρτζιο ντε Κίρικο δημιουργεί στην Ιταλία το κίνημα της μεταφυσικής ζωγραφικής, (pittura metafisika), το οποίο διήρκησε δέκα χρόνια (1910-192ο). Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι η ακινησία και η στατικότατα. Τα πιο αντιπροσωπευτικά θέματα αυτών των έργων ήταν κούκλες, αρχιτεκτονικές κατασκευές και κάθε είδους αντικείμενο. Με το έργο του ο ντε Κίρικο, Μυστήριο και μελαγχολία ενός δρόμου (1914) και με άλλα του είδους, επηρέασε την εικαστική γλώσσα του σουρεαλισμού.(13)
Ένα άλλο κίνημα του 20πυ αιώνα που εκδηλώθηκε αρχικά στη Ζυρίχη και στη Ν. Υόρκη το 1915 – 1916, ήταν το κίνημα του dada. Οι καλλιτέχνες που συμμετείχαν στο κίνημα αυτό αντιδρούσαν στην πραγματικότητα για τον πόλεμο, τις παραδοσιακές κοινωνικές συμβάσεις και αξίες και καθετί που θεωρούσαν καταστροφικό. Γνωστοί ντανταϊστές ήταν ο Ζαν Άρπ και ο Marsel Duchanr (1887 -1968). Ο Γάλος Ντυσάν(14) ήταν πολύ σημαντική φυσιογνωμία της τέχνης του 20ου αιώνα. είχε εμπνεύσει πολλά καλλιτεχνικά κινήματα στην Ευρώπη και ήταν ο δημιουργός των περίφημων ready-mades, που η επίδρασή τους ήταν καθοριστική στην τέχνη του 20ου αιώνα.(15)
Το 1924 κυκλοφορεί στο Παρίσι το μανιφέστο των σουρεαλιστών (ή Υπερρεαλιστών). Οι Υπερρεαλιστές είχαν επηρεαστεί από τις θεωρίες του Ζίγκμουντ Φρόυντ που έλεγε ότι οι συνειδητές σκέψεις, αντικαθιστούν το παιδί και το πρωτόγονο που όλοι έχουμε μέσα μας. Οι Υπερρεαλιστές, στηριζόμενοι σε αυτή την άποψη, διακήρυξαν ότι δεν μπορεί να δημιουργηθεί τέχνη όταν η λογική λειτουργεί. Αποδέχονταν ότι η λογική δίνει την επιστήμη, την τέχνη όμως κάνουμε όταν απουσιάζει η λογική. Έτσι πειραματίζονταν με ονειρικές εικόνες. Άπό τους γνωστότερους Υπερρεαλιστές ζωγράφους είναι ο ισπανός Σαλβαντόρ Νταλί (1904-1989).(16)
Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
Εμμανουήλ Μ., Πετρίδου Β., Τουρνικιώτης Π., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη,Τόμος Β, Εικαστικές τέχνες στην Ευρώπη από τον 18ο ως τον 20ό αιώνα, ΕΑΠ,Πάτρα 2008.
Gombrich E. H., Το Χρονικό της Τέχνης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2009
. Argan, Giulio Carlo, Η Μοντέρνα Τέχνη, Αθήνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1998.
Arnason, H.H, Ιστορία της Σύγχρονης Τέχνης, επιμ. Μ. Παπανικολάου, μτφρ. Φώτης Κοκαβέσης, Εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006.
Miller, A. I. Αϊνστάιν – Πικάσο. Ο χώρος ο χρόνος και η ομορφιά, μτφρ. Σ. Πιέρρης, Αθήνα, Τραυλός, 2002.
Μάμαλης Ν., Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Γ, Η μουσική στην Ευρώπη, ΕΑΠ, Πάτρα 2008.
Φωτογραφίες- Σύνδεσμοι
https://tinanantsou.blogspot.com/2014/09/blog-post
https://www.guggenheim.org/artwork/669 – Bird in SpaceArtist Constantin Brancusi
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1) Εμμανουήλ Μ., κ.ά., 2008, σ. 67-68
2)Argan G.C., 1998 σ. 155- 157
3)Gombrich E.H., σ. 562-563
4)Argan G.C., 1998 σ. 157
5)Argan G.C., 1998 σ. 161
6)Argan G.C., 1998 σ. 166
7)Εμμανουήλ Μ., ό.π., , 2008, σ. 74-75
8)Argan G.C., ό.π., 1998 , σ. 29 – 292
9) Εμμανουήλ Μ., ό.π., , 2008, σ. 87-88
10) Εμμανουήλ Μ., ό.π., , 2008, σ. 89-90
11) Εμμανουήλ Μ., ό.π., , 2008, σ. 91-92
12) Εμμανουήλ Μ., ό.π., , 2008, σ. 93 – 94
13) Εμμανουήλ Μ., ό.π., , 2008, σ. 96 – 97
14) Εμμανουήλ Μ., ό.π., , 2008, σ. 100-101
16) Ο Ντισάν εισήγαγε την ιδέα ότι ο καθένας μπορεί να βρίσκει την ομορφιά όπου αυτός νομίζει καλλιεργώντας έτσι τον υποκειμενισμό στην τέχνη. σε ότι αφορά την εκτίμηση ενός έργου, που μπορεί να είναι οτιδήποτε, ακόμη και μια ιδέα..
The Author All posts
1 Σχόλιο
Εξαιρετικό θεματικό αφιέρωμα. Με τον πίνακα «Η χαρά της ζωής» του Ανρί-Εμίλ-Μπενουά Ματίς να κλέβει την «παράσταση». Σε καθηλώνει η μελέτη του.. Πως να τον διαβάσεις … μια- μία ξεχωριστά τις μορφές που απεικονίζει ; η σαν ομάδα ; Και με τις δυο δυνατότητες.
Απεικονίζει δεκαέξι γυμνές μορφές, οι περισσότερες εκ των οποίων είναι γυναίκες. Όλος ο πίνακας παραπέμπει σε παραδείσιους κόσμους. Ένα βουκολικό τοπίο. Μια φανταστική χώρα που κυριαρχεί ο χορός, η μουσική με τους αυλούς, η αρμονία, η αγκαλιά των ανθρώπων μεταξύ τους και η αγκαλιά με τη φύση, το όνειρο. Θυμίζει η ατμόσφαιρα το «Δάφνης και Χλόης». Ένα όνειρο. Και ο τίτλος του «Η χαρά της ζωής» αγκαλιάζει την ονειρική ατμόσφαιρα του χώρου που γίνεται ένα πλαίσιο που λειτουργεί σαν μια ανάπτυξη του ονείρου.
Ο πίνακας έχει καθαρότητα, δυνατά χρώματα (εκρηκτικά –σαν συμπεριφορά αγριμιού-εξ ου και ο ορισμός fauves –φωβικός) . Κόκκινο, κίτρινο, πράσινο, μωβ, πορτοκαλί. Περιγράμματα στα δέντρα υπάρχουν ελάχιστα. Αντί για αυτά, τα έντονα χρώματα οριοθετούν τον χώρο, τη φύση και τις ανθρώπινες μορφές.
Ο Ματίς έχει διασπείρει τις φιγούρες σαν μοτίβα έτσι στο χώρο, που λειτουργούν συμβολικά και διακοσμητικά, ενώ παράλληλα παραπέμπουν στα πρότυπα των προ- αναγεννησιακών εποχών.
Με τη διακόσμηση εξάλλου που χρησιμοποιεί , έχει ως σκοπό του να εκφράσει την πνευματικότητα, παραπέμποντας σε αυτή μέσα από τον όλο ρυθμό στους πίνακες του .
Όπως με τη τοποθέτηση εδώ των μορφών στον χώρο σε ζώνες που δίνουν μια αίσθηση βάθους, ενώ όλα τα χρώματα είναι επίπεδα, καθαρά. Η τεχνική του Ματίς ως προς τον χειρισμό του εσωτερικού των μορφών, που είναι χωρίς λεπτομέρειες, παραπέμπει στα ερυθρόμορφα αγγεία.
Αλλά, θαρρώ , ο πίνακας , «Η χαρά της ζωής», παρόλη τη ζωή που δίνει και με τον τίτλο του, δίνει και την αίσθηση ότι πίσω από την παραδείσια βουκολική εικόνα, υπάρχει μια μελαγχολία.
Ίσως γιατί οι μορφές που είναι σχεδόν όλες γυναικείες (ή έγιναν στην πορεία) με εξαίρεση τον βοσκό (άραγε γιατί βοσκό; Και γιατί ο βοσκός να είναι μοναχικός και παράμερα;), σχηματίζουν ζεύγη. Όλες όμως οι μορφές στερούνται ολοκληρωμένων ανατομικών χαρακτηριστικών.
Στα γραπτά του περί τέχνης αναφέρει ο Ματίς: «Ονειρεύομαι μια τέχνη ισορροπίας, καθαρότητας, γαλήνης, που το θέμα της δεν θα δημιουργεί ανησυχία ή αγωνία, που θα είναι για κάθε δουλευτή εγκεφαλικό, για τον επιχειρηματία καθώς επίσης και για τον άνθρωπο των γραμμάτων, κάτι σαν κατευναστικό, ένα ηρεμιστικό του εγκεφάλου, κάτι ανάλογο με μια καλή πολυθρόνα που τον ανακουφίζει από την φυσική του κούραση» και «Οι λεπτομέρειες δεν πρέπει πια να απασχολούν τον ζωγράφο, υπάρχει η φωτογραφία, για να αποδώσει το πλήθος των λεπτομερειών. Η πλαστική θα αποδώσει την συγκίνηση με τον αμεσότερο τρόπο και με τα πιο απλά μέσα».
Πάντως η τέχνη της Ελληνικής Αρχαιότητας, αλλά και η πρωτόγονη τέχνη, αποτελούσαν πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς για τους σουρεαλιστές του 20ού αιώνα.
Ο Ματίς είχε στο σπίτι του ανάμεσα στα προσχέδια για το Παρεκκλήσι της Vence ένα κυκλαδικό ειδώλιο. Ο Ματίς με τη Χαρά της Ζωής και ο Πικάσο με τις Δεσποινίδες της Αβινιόν (κυβιστική εκδοχή για τις τρεις Χάριτες) δημιουργούν νέες αφετηρίες για την αντιμετώπιση της Αρχαιότητας στη ζωγραφική του 20ού αιώνα.
Στη μεταφυσική ζωγραφική του ο Τζόρτζιο ντε Κίρικο (1888-1978) χρησιμοποιεί τη δεκαετία 1910-1920 τόπους της Αρχαιότητας που υποβάλλουν το μυστήριο, το όνειρο, που ξαφνιάζουν ή αποπνέουν μελαγχολία και αβεβαιότητα και συχνά δημιουργούν απρόβλεπτους συσχετισμούς, όπως στους Αρχαιολόγους (Βενετία· 1927), όπου καθιστά ανδρείκελα κρατούν στην αγκαλιά τους αρχαία ερείπια, ή όπως στο Έκτορας και Ανδρομάχη.
Ο Σαλβαδόρ Νταλί (1904-1989) το 1936 γοητευμένος από την Αφροδίτη της Μήλου (εικ. 340) δηλώνει: «Είναι τόσο υπερπραγματική, όσο και πραγματική» και δημιουργεί το έργο Η Αφροδίτη με συρτάρια.