Πλατεία Ζαμπελίου ή Πλατεία Ζαμπελίων;

Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού

                               Πλατεία Ζαμπελίου ή Πλατεία Ζαμπελίων; Ένας οφειλόμενος «φόρος συνειδήσεως»

Δεν είναι πρόθεσή μου να γράψω ένα-ακόμα- άρθρο για τον Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο (1815-1881), (γιο του Ιωάννου Ζαμπελίου-1787-1856), κορυφαία προσωπικότητα των Επτανησιακών Γραμμάτων και της «Ιονίου διανοήσεως». Άλλωστε είναι δύσκολο να χωρέσει μια, έστω σκιαγραφική του θεώρηση, μέσα στις περιορισμένες δυνατότητες ενός δημοσιογραφικού κειμένου. 

Από την πρώτη, εκτενή σχετικά, δημοσίευση γι’αυτόν του Σπυρίδωνος Δε Βιάζη (1849-1927) στο περιοδικό Ποιητικός Ανθών της Ζακύνθου (1886), τα στοιχεία που στη συνέχεια, το 1888 έδωσε στα Ιστορικά Απομνημονεύματα Επτανήσου ο Παναγιώτης Χιώτης (1814-1896), και την αποτίμηση του ιστορικού του έργου από τον Σπυρίδωνα Λάμπρο (1851-1919) στο Πρώτο Πανιόνιο Συνέδριο (1914, ενταγμένο στις εκδηλώσεις εορτασμού της πεντηκονταετηρίδας της Ένωσης της Επτανήσου) με την ανακοίνωσή του «Η Ιστορική Σχολή της Επτανήσου» και μέχρι σήμερα, έχουν δημοσιευτεί πολλές εργασίες, σύντομες ή εκτενέστερες, από φιλολόγους, ιστορικούς και ερευνητές (και μια μεταπτυχιακή εργασία της Έλλης Δρούλια, στη γαλλική γλώσσα, υπό την επίβλεψη του Σπύρου Ασδραχά, στο Παρίσι, με τίτλο: «L’idée de la nation au XlXc siècle: le cas Spyridion Zambelios», 1981). Στα παραπάνω θα προσθέσω την εργώδη, δίτομη εργασία του αείμνηστου Χρίστου Σπ. Σολδάτου «Σπυρίδων Ι. Ζαμπέλιος (1815-1881)» Αθήνα 2003^. και το περιεκτικό κείμενο εισήγησης του Νίκου Σβορώνου με τίτλο: Σπυρίδων Ζαμπέλιος, στο Συνέδριο των Γιορτών Λόγου και Τέχνης τον Αύγουστο του 1982 (θεματική του Συνεδρίου: Λευκαδίτες ιστορικοί).

Είναι γεγονός ότι παρά την πρωτοποριακή συμβολή του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου στο χώρο της Φιλοσοφίας της Ιστορίας και τη σχετική βιβλιογραφική παραγωγή γύρω από το έργο του, μοιάζει να έχει και ο ίδιος ανάλογη τύχη με κείνη του Άγγελου Σικελιανού, καθώς και οι δύο κινούνται σε μείζονες σφαίρες φιλοσοφικού προβληματισμού και διανοητικής πυκνότητας. Αναφέρομαι βέβαια στην πρόσληψή τους από ένα ευρύ κοινό, της κοινής ιδιαίτερης πατρίδας μας και γενικότερα. (Ίσως ο Σικελιανός να στάθηκε πιο τυχερός ως ποιητής επειδή περνάει μέσα από τα σχολικά βιβλία…) 

Υπάρχει βέβαια μια προτομή σε καίριο, για την ιστορία της πόλης μας, σημείο: του Ιωάννου Ζαμπελίου (1787-1856), σε μια γωνιά της ομώνυμης πλατείας: της Πλατείας Ζαμπελίου. Χιλιάδες διαδρομές διασχίζοντας την πλατεία στις διάφορες, από τις πιο ρομαντικές μέχρι τις πιο μικροαστικές, φάσεις της, όπου και καταστάλαξε. Το σπίτι μας το πατρικό στη γειτονιά, τα σχολεία μας, οι βόλτες και οι «μαθητικές» μας περνούσαν όλα μπροστά από την πλατεία. Δεν ξέρω ποιες υπόρρητες διαδρομές και συνειρμοί της σκέψης με έκαναν να αναφέρομαι πάντα στην Πλατεία Ζαμπελίων-και όχι Ζαμπελίου κατά το ορθόν της δημοτικής της ονοματοδοσίας. Ίσως μια αρχική, μακρινή σκέψη που δεν είχε συγκεκριμενοποιηθεί. Στα μετέπειτα, της ωριμότητας, χρόνια κατάλαβα ότι η πλατεία εκείνη πραγματικά είχε μείνει με την άδικη μονομέρεια μιας μείζονος ιστορικής παράλειψης. Πού ήταν ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος; Κανένας δεν τον αποζήτησε από το -ελλιπές- πάνθεον των μορφών της Λευκάδας στις τόσες δεκαετίες –πολιτικές-δημοτικές, πνευματικές, πολιτιστικές-που πέρασαν, πότε σιωπηλά, πότε με τον πάταγο της ασέβειας και της ανεπίτρεπτης άγνοιας, της ασυγχώρητης λήθης. 

Ήταν ως να το είχε διαγνώσει και ο ίδιος μιλώντας για λογαριασμό της γενιάς του-και κάθε γενιάς: «…Κατά δυστυχίαν, πρέπει να το είπωμεν, η σύγχρονος ημετέρα γενεά ουδέ σπουδαίαν ιστορίαν εργάζεται, ουδέ σπουδαίαν ιστορίαν αναγινώσκει… Ως εκ τούτου, σπουδαίων ιστορικών αντικειμένων επιλαμβανόμενοι, προσφέρομεν φόρον συνειδήσεως, και ουδέν άλλο…» (Άσματα δημοτικά της Ελλάδος, εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί μεσαιωνικού ελληνισμού», 1852, έργο αφιερωμένο, σε μια δεύτερη έκδοση, την ίδια χρονιά,  «Εις τον Ελληνικόν λαόν»).

Έναν «φόρο συνειδήσεως»-μεγάλη κουβέντα!- θέλησε να δώσει με το ιστορικό του έργο ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος. Έχοντας ενστερνιστεί τον ρομαντισμό του 19^ου αιώνα-μια επαναστατική θεώρηση της φύσης, της κοινωνίας, της ιστορίας- συγκρότησε θεωρητικά την πρωτότυπη σύλληψη της ιστορικής συνέχειας του Ελληνικού Έθνους και την αποκατάσταση της μέχρι τότε  περιφρονημένης βυζαντινής περιόδου, εντάσσοντας τη σύλληψή του στο τριαδικό σχήμα αδιατάρακτης ενότητας του Ελληνισμού: Αρχαίος-Μεσαιωνικός-Νέος Ελληνισμός. «Η αναγνώρισις του Μεσαιώνος (του Βυζαντίου) ως κεφαλαιώδους περιόδου της Ελληνικής Ιστορίας υπήρξε καιρία κατάκτησις της Επιστήμης  και ορόσημον της παρ’ημίν ιστορικής διανοήσεως… επί μακρόν και επιμόνως η ανακαινιζομένη Ελληνική ιστοριογραφία ηγνόει, εσμίκρυνεν ή και όλως απέστρεφε το πρόσωπον  από της μεσοχρονίου εποχής. Πρόδρομος και εν τούτω ο Ζαμπέλιος κατηύθυνε την ζήτησιν  προς γονίμους χώρους…». Αυτά θα γράψει, μεταξύ άλλων, ο Διονύσιος Α. Ζακυθηνός, κορυφαίος Βυζαντινολόγος και ακαδημαϊκός, για την ιστορική προσφορά του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου. Και κλείνοντας με την αποτίμηση της συνολικής του φυσιογνωμίας: «Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος υπήρξε μία εξόχως ισχυρά ιστορική ιδιοσυγκρασία και μία καταπλήσσουσα πνευματική φυσιογνωμία…»

Και ο Νίκος Σβορώνος, κάτω από το πρίσμα της ιδιοφυούς, διευρυμένης διαλεκτικής και της επιστημονικά αδέσμευτης σκέψης του, αποτυπώνει τον συνθετικό του λόγο για τη συμβολή του Ζαμπελίου στην ελληνική ιστορική επιστήμη: «… η μεγάλη συμβολή του Ζαμπελίου στην ιστορική ελληνική επιστήμη είναι ότι οπλισμένος με μια γενική ιστορική θεωρία, όπως την είχε διαμορφώσει από τα διάφορα ρεύματα της φιλοσοφίας της ιστορίας της Δύσης, δεν αρκέστηκε στην παρουσίαση μιας κάποιας φιλοσοφίας της ιστορίας, αλλά πρώτος ή από τους πρώτους προσπάθησε να διερευνήσει, επί τη βάσει της θεωρίας αυτής, την ιστορική ροή του Ελληνισμού κάνοντας συγχρόνως και έργο ιστοριοδίφη. Δεν αρκέστηκε, για την εξήγηση που αυτός πρότεινε του ελληνικού παρελθόντος, σε δημοσιευμένες πηγές και στην πρόχειρη ανάγνωσή τους. Αναδιφά στις ανέκδοτες συλλογές χειρογράφων των μεγάλων βιβλιοθηκών της Ευρώπης και στα πλούσια, ιταλικά κυρίως, αρχεία για να βρει καινούργια στοιχεία για τη σύνθεση του έργου του. Κι αυτό είναι το πρώτο μάθημα για τους νεώτερους ερευνητές». (Νίκος Σβορώνος, «Σπυρίδων Ζαμπέλιος», Μνήμων, τ. 14, 1992, σ.11-20)

Ποια ήταν ωστόσο η σημασία-η εθνική σημασία, εκτός από την επιστημονική- της θεωρίας του Ζαμπελίου περί αδιάσπαστης ενότητας του Ελληνισμού; Μαζί με τον σύγχρονό του, προικισμένο επίσης ιστορικό, Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο (1815-1891), ο οποίος θα πορευτεί πάνω στην ίδια θεωρητική και φιλοσοφική γραμμή της τεκμηρίωσης της συνέχειας του Ελληνισμού, έδωσαν απάντηση ηχηρή και διάρκειας στην αναστάτωση που είχε φέρει η θεωρία του Fallmerayer-ότι δηλαδή, μεσολαβούσης της μεσαιωνικής Ελλάδας, διαρρηγνυόταν η οποιαδήποτε σχέση μεταξύ αρχαιότητας και νεότερης Ελλάδας. Άποψη που διεμβόλιζε τη συγκρότηση μιας εθνικής ταυτότητας του νέου Ελληνισμού. Αυτά βέβαια παραθέτουμε εντελώς σχηματικά. 

Επαν-έρχομαι με μεγαλύτερη σαφήνεια στην πρόταση που θέλω μ’αυτό το σημείωμα να καταθέσω. Είναι πιστεύω η πιο κατάλληλη στιγμή για να γίνει η Πλατεία Ζαμπελίου «Πλατεία Ζαμπελίων» ώστε, πέρα από τις όποιες εκδηλώσεις της φετινής, επετειακής χρονιάς, να μείνει και κάτι μονιμότερο-ως αφορμή δίκαιης, διαρκούς μνήμης. Να ανατεθεί δηλαδή (από τον Δήμο, το Πνευματικό Κέντρο) η φιλοτέχνηση σε άξιο, σύγχρονο γλύπτη, της προτομής του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου και να στηθεί σε κατάλληλα επιλεγμένο σημείο της υπάρχουσας πλατείας. Που καλόν είναι-αν και η δημόσια αισθητική μας δεν είναι ό,τι περισσότερο μας καθιστά Επτανήσιους-να αποκτήσει όλος ο χώρος της πλατείας μια αναβαθμισμένη οργάνωση και «εσωτερικό» αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, συμβατό και με τη διασταυρούμενη ιστορία του κτιρίου των ΓΑΚ και του φημισμένου Γυμνασίου Λευκάδας. (Και χωρίς πρόθεση να γίνω περισσότερο δηκτική: Ας καθαριστεί τουλάχιστον-αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί άμεσα- η κορυφή της αυστηρής κεφαλής του Εισαγγελέα Ιωάννη Ζαμπελίου από την πράσινη μούχλα της υγρασίας, που έχει μόνιμα εκεί εγκατασταθεί…)

Γιορτάζουμε –μετ’εμποδίων, όπως τραγικότερα (δεν) γιορτάστηκε η εκατονταετηρίδα- τα 200 χρόνια από την κήρυξη της Επανάστασης του 1821-κορυφαίο γεγονός της νεότερης ιστορίας μας. Θυμίζω τα γραφόμενα του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου, προσβλέποντος ίσως οραματικά και στο δικό μας παρόν: «…Ο ηρωισμός των πατέρων μας, και οι αγώνες αυτών υπέρ παλιγγενεσίας εκοινοποίησαν τα περί της εθνικής ειμαρμένης ζητήματα, καταστήσαντες πανδήμους φιλοσοφικάς τινάς φράσεις, προχείρους μόνον εις τους σοφούς παρά τοις άλλοις λαοίς. Αι λέξεις αποστολή, προορισμός, φυλή, παλιγγενεσία, πανελλήνιον, περιελθούσαι πάντων τα στόματα, ίσως και τα των νηπίων, κατήντησαν ήδη τετριμμέναι. Γέμουσι τούτων αι εφημερίδες, αφθονούσι τα ποιητικά πονήματα… Πλην αι λέξεις, χωρίς της δεούσης ιστορικής πιστώσεως, είναι νομίσματα ελλείποντα  της αυθεντικής τιμής^. εύφθογγοι μεν ίσως και πρόσφοροι εις τας αναπτερώσεις των νεωτέρων μας ποικιλωδών ποιητών, ουχί δε και μέτοχοι βαρύτητος πολιτικής ή επιστημονικής αξίας… Ο νυν αιών, αιών ιστορικής δραστηριότητος, ζητεί πράξεις και όχι τετορνευμένας ρητορείας^. ζητεί  θετικότητα και όχι φωνάς αβασίστους και συγκεχυμένας…»

Είναι ως να σφυρηλατεί το συλλογικό μας ήθος σήμερα ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος. Το χρέος απέναντι στη γνώση και τα ηθικά της προτάγματα. Θα το διατυπώσει και διαφορετικά, ορίζοντας το ήθος της ιστορικής επιστήμης: «Η καλλιέργεια της ιστορικής επιστήμης είναι, τρόπον τινά, σφυγμόμετρον εξευγενισμού». 

Άξιος! Ας του προσφέρουμε επετειακά-και με πραγματική ενσυναίσθηση χρέους- τον, για πολλές αργές, πλαδαρές και αυτιστικές δεκαετίες, οφειλόμενο «φόρον συνειδήσεως».