«Communa Contriyada»: Το χωριό που «κανείς δεν του ‘δινε όνομα και δεν το μολογούσε»

Του Αντώνη Γ. Περδικάρη

Έχω υποστηρίξει σε παλαιότερα άρθρα μου, ότι η «Χοντριάδα», η γνωστή αυτή αγροτική περιοχή του οικισμού της Εξάνθειας για την οποία γνωρίζουμε ότι υπήρξε σημαντικό οικιστικό κέντρο της ορεινής Λευκάδας, τουλάχιστον από τις αρχές του 16ου αιώνα -επί Οθωμανικής Διοίκησης της Λευκάδας- μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα -επί Ενετοκρατίας- πιθανότατα οφείλει την ονομασία της,  στις Δρυάδες οι οποίες ήταν Νύμφες των δασών.  Η άποψή μου αυτή βασιζόταν στα δημοσιευμένα Οθωμανικά κατάστιχα του 1530 για την περιοχή[1], η μεταγλώττιση των οποίων οδηγούσε στη λατινική γραφή «Kondryada», για το όνομα του οικισμού, ένα όνομα που μεταφέρθηκε στα Βενετσιάνικα έντυπα και χάρτες, τελικά ως «Condriada»[2], το οποίο θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως προκύπτον από την Ισπανική γλώσσα από τις λέξεις con (=με, η πρόθεση) και driada (=δρυάς, το ουσιαστικό). Καθώς,μάλιστα, υπέθεσα ότι τον 16^ο αιώνα-όταν δηλ. φαίνεται  να ιδρύεται ο οικισμός αυτός- η περιοχή της Χοντριάδας ήταν δασώδης-όπως είναι και σήμερα όλες οι αβόσκητες και ακαλλιέργητες περιοχές του Νησιού- θεώρησα ότι οι έποικοί της σκέφτηκαν να της δώσουν αυτό το όνομα, αφού θα «συγκατοικούσαν» πλέον με τις Δρυάδες, τις νύμφες των δασών. Επιπλέον το γεγονός ότι η ονομασία αυτή έμοιαζε να προερχόταν από την Ισπανική γλώσσα, ήταν –κατά την άποψή μου-μια σημαντική ένδειξη ότι στην περιοχή αυτή εγκαταστάθηκαν «Σεφαραδίτες», δηλαδή Ισπανόφωνοι Εβραίοι που είχαν εκδιωχθεί –νωρίτερα- από την Ιβηρική χερσόνησο και έγιναν δεκτοί στα Οθωμανικά εδάφη, από τον Σουλτάνο Βαγιαζήτ τον Β΄.

Υπάρχουν δύο ζητήματα  σε σχέση με αυτή την εκδοχή:

1. Οι τυχόν πρόσφυγες των αρχών του 16^ου αιώνα φαίνεται ότι δεν εγκαταστάθηκαν σε ακαλλιέργητη περιοχή.

Τα κεντρικά οροπέδια στο Νησί, φαίνεται ότι δεν ήταν δάση,πριν από την Οθωμανική κατάκτηση του15^ο αιώνα. Συγκεκριμένα ο περιηγητής του 1420 Μ.Χ. Cristoforo Buondelmonti, Ιταλός μοναχός, αναφέρει την ύπαρξη στο κέντρο του Νησιού, μιας «πεδιάδας που περιβάλλεται από καλλιεργήσιμους αγρούς και όπου διακρίνονται πλήθος κοπαδιών». Η παρατήρηση αυτή –παρεμπιπτόντως- συμβαδίζει και με τη«λαϊκή μούσα» της ορεινής Λευκάδας η οποία περιγράφοντας την περιοχή σε κάποιο άγνωστο χρόνο στο παρελθόν, οδηγεί τη σκέψη μας μια παρόμοια εικόνα:

«Κάστρο, κάστρο Καστανιάς
και χώρα Χοντριάδα
και μες τη μέση ολόδροση
ωραία πρασινάδα»

Είναι -εξ άλλου- γνωστό ότι -από την εποχή της Φραγκοκρατίας ήδη- το λεγόμενο φρούριο της Αγίας Μαύρας, ήταν ουσιαστικά απλά η έδρα της Διοίκησης και του στρατού κατοχής, ενώ η πλειοψηφία των κατοίκων  του ζούσε στο εσωτερικό του Νησιού, ασχολούμενο με την γεωργία και τη κτηνοτροφία και ως εκ τούτου οι εύφορες ορεινές περιοχές, καλλιεργούταν. Η κατάσταση αυτή διατηρήθηκε και επί Οθωμανικής Διοικήσεως-τουλάχιστον στα πρώτα χρόνια αυτής- όταν εντός του φρουρίου διέμεναν οι αρχές, η φρουρά, οι Οθωμανοί έποικοι και οι ντόπιοι προσήλυτοι, ενώ τα παράλια ήταν ακατοίκητα και ο κυρίως πληθυσμός του Νησιού επιβίωνε στα εσωτερικά οροπέδια και στις κλιτύς των υπερκειμένων ορεινών όγκων. Βεβαίως τόσο κατά την πρώτη άφιξη των Οθωμανών το 1479, όσο και κατά την επιστροφή του Νησιού σ’ αυτούς από την Βενετία το 1503, ο πληθυσμός –και της υπαίθρου- είχε μειωθεί κατακόρυφα, λόγω των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των Οθωμανών, όμως φαίνεται ότι οι απώλειες σε ανθρώπινο δυναμικό αποκαταστάθηκαν σύντομα με νέες αφίξεις εποίκων και η Λευκάδα –τελικά- δεν έμεινε για μεγάλο χρονικό διάστημα ακαλλιέργητη, τουλάχιστο όσον αφορά στις ορεινές εύφορες περιοχές.

2. Η μεταφορά του τοπωνυμίου της περιοχής από τα Οθωμανικά κατάστιχα στην λατινική γραφή δεν είναι μονοσήμαντη και δημιουργεί παρερμηνείες.

Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στο κατάστιχο του 1530 για την Χοντριάδα, όπως το δημοσίευσαν οι Κολοβός Η., Σαρηγιάννης Μ., Ασδραχάς Σ.Ι. (2013), οι οποίοι εν τέλειμεταγλώττισαν την Οθωμανική ονομασία του οικισμού ως «Kondryada». Η λατινική αυτή γραφή της ονομασίας του μας οδήγησε στην ετυμολογία που αναφέραμε πιο πάνω. Υπήρχε όμως από πιο πριν- από το 2007 συγκεκριμένα- δημοσιευμένο το ίδιο κατάστιχο από μια ομάδα Τούρκων συγγραφέων, όπου ο οικισμός αυτός της Λευκάδας καταγράφεται ως «Honderyada»[3], μια εκδοχή που δύσκολα μας οδηγεί στο ίδιο ετυμολογικό συμπέρασμα. Θέλω να επιμείνω στο γεγονός ότι και οι δύο ειδικοί είδαν την ίδια λέξη, στο ίδιο χειρόγραφο κείμενο, αλλά το μετέφεραν διαφορετικά στο Λατινικό αλφάβητο[4]. Αυτό και μόνο το γεγονός μας οδηγεί στο συμπέρασμα, ότι είναι λάθος να επιχειρήσουμε να ανιχνεύσουμε την ετυμολογία της ονομασίας του οικισμού, στηριζόμενοι στα μεταγλωττισμένα Οθωμανικά κείμενα. Ειδικότερα μάλιστα, φαίνεται λανθασμένη επιλογή,στην περίπτωση του τοπωνυμίου αυτού, όπου υπάρχουν βάσιμες υποψίες, ότι δεν πρόκειται για Οθωμανική λέξη, αλλά ίσως κάποια λέξη μεσαιωνικής Ισπανικής διαλέκτου, την οποία την χρησιμοποίησαν οι έποικοι ως ονομασία του οικισμού τους και στη συνέχεια καταγράφηκε στα Οθωμανικά κατάστιχα -ενδεχομένως ως ήχος- όχι πάντως ως έννοια.

Στο ίδιο λάθος κατά πάσα πιθανότητα υποπίπτουμε και όταν διερευνούμε την ετυμολογία με βάσει τα Βενετσιάνικα βιβλία και χάρτες του 17^ου και του 18^ου αιώνα αφούοι Ενετοί συγγραφείς,  προφανώς απλά μεταγλωττίζουν την Οθωμανική ονομασία του οικισμού στο Λατινικό Αλφάβητο. Είναι προφανές ότι μ ’αυτή τη λογική,οι Βενετσιάνοι συγγραφείς, μετέφεραν το τοπωνύμιο ως Condriada στο έργο τους. Ουσιαστικά κατέγραψαν απλά τη προφορά της λέξης με λατινικούς χαρακτήρες, χωρίς να γίνει ουσιαστικά κάποια προσπάθεια ερμηνείας.

Ποια είναι λοιπόν η προέλευση της ονομασίας αυτής του οικισμού που εμφανίσθηκε τον 16ο αιώνα στην κεντρική Λευκάδα και χάθηκε 2 αιώνες αργότερα;Η σημερινή επικρατούσα εκδοχή[5] την συνδέει με τη Λευκαδίτικη λέξη «κοντρί»  που σημαίνει λίθος «ἐρριζωμένος», βράχος, ογκόλιθος. Ως προέλευση της θεωρείται το μεσαιωνικό ρήμα κοντριάζω, χονδριώ που ερμηνεύεται ως σκληραίνω[6]. Όμως η Χοντριάδα, δεν είναι μια περιοχή με πέτρες, είναι ένα οροπέδιο, εύφορο με μαλακό αργιλώδες έδαφος.

Εγώ λοιπόν θα ήθελα να επιμείνω στην Ιβηρική καταγωγή της ονομασίας. Το νησί της Λευκάδας, όπως και πολλά άλλα μέρη, υπό την κυριαρχία των Οθωμανών, δέχθηκαν κύματα των Σεφαραδιτών προσφύγων, που εγκατέλειψαν τις εστίες τους διωγμένοι από τους βασιλείς της Ισπανίας Φερδινάνδο και Ισαβέλλα, στα τέλη του 15^ου αιώνα. Υπάρχουν αξιόλογες πηγές που επιβεβαιώνουν αυτό το γεγονός και έχουν περιγραφεί σε άλλα μου άρθρα, ωστόσο θα ήθελα να υπενθυμίσω, μία εξ αυτών. Πρόκειται για τον ποιητή και περιηγητή George Sandys (1578 – 1644) που στο έργο του αναφέρει:

«Στο νησί αυτό (δηλαδή τη Λευκάδα) υπάρχει μία πόλη που κατοικείται κυρίως από Εβραίους, οι οποίοι έγιναν αποδεκτοί από τον (σουλτάνο) Βαγιαζήτ τον Β΄[7], τότε που εκδιώχθηκαν από τον Ισπανό βασιλιά Φερδινάνδο[8]».

Υπάρχουν στοιχεία ότι η πόλη αυτή ήταν πιθανότατα η Χοντριάδα. Η ονομασία της μάλιστα αυτή δεν είναι τυχαία και εξηγούμαι:

Στο έκτακτο Οθωμανικό κατάστιχο του 1492  της Θεσσαλονίκης –το οποίο έγινε μετά την άφιξη των Σεφαραδιτών στη πόλη- αναφέρεται ξεκάθαρα ότι από δω και στο εξής οι Εβραίοι δεν θα μένουν ούτε σε μαχαλά ούτε σε τζεματ και θα μένουν σε αυτό που ονομάζεται «Κομούνα Κοντριάδα» και που στο Οθωμανικό κείμενο καταγράφεται ως «Κομούνα Κοντριγιάδα»[9].Να δώσω όμως κάποιες επιπλέον εξηγήσεις για τους ξενόγλωσσους όρους που χρησιμοποίησα:

Ο μαχαλάς (mahalle) είναι η συνοικία ή γειτονιά. Πρόκειται για τη μικρότερη διοικητική μονάδα της οποίας επικεφαλής ήταν ο μουχτάρης. Οι μαχαλάδες διαμορφώθηκαν –τότε- σύμφωνα με τα εθνικά, θρησκευτικά και οικογενειακά χαρακτηριστικά, ενώ διέθεταν ως επί το πλείστο μια κεντρική πλατεία (μεϊντάνι) και μια υπαίθρια αγορά ή παζάρι 

Το τζεμάτ (cema’at) είναι η κοινότητα, το πλήθος, το εκκλησίασμα, η ενορία (προκειμένου για Χριστιανούς) ή  η συναγωγή (προκειμένου για Εβραίους).

Η οντότητα που περιγράφεται ως «Κομούνα Κοντριάδα» ή «Κομούνα Κοντριγιάδα» προφανώς είναι η ονομασία που χρησιμοποιούσαν οι πρόσφατα αφιχθέντες  Σεφαραδίτες για την νέα κοινότητά τους και μεταφέρθηκε αυτούσια στο Οθωμανικό κατάστιχο. Καθώς η γλώσσα των ανθρώπων αυτών υπήρξε η λεγόμενη “Ladino”- μια διάλεκτος της μεσαιωνικής Ισπανικής γλώσσας με πολλές Εβραϊκές λέξεις- θεωρώ ότι η αρχική έκφραση είναι ο όρος Communa Contriyada, μια έκφραση που συναντάμε σήμερα στην Πορτογαλική γλώσσα και σημαίνει συνδιαλεχθείσα κοινότητα, ή κοινότητα που έχει εγκατασταθεί με «κοντράτο» (=συμβόλαιο) ή με αχιντναμέ (ahidname) δηλαδή συνθήκη που παραχωρούσε ο σουλτάνος σε ένα μη μουσουλμανικό κράτος με το οποίο είχε συνάψει ειρήνη.

Δυστυχώς δεν είναι γνωστές σήμερα οι λεπτομέρειες της άφιξης και της εγκατάστασης των Σεφαραδιτών στα Οθωμανικά εδάφη. Θεωρώ όμως ότι-όπως και στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης- έτσι και στο νησί μας, οι Σεφαραδίτες άποικοι εγκαταστάθηκαν και εδώ σε μια  “Communa Contriyada”. Απλά λοιπόν υποστηρίζω ότι η ονομασία «Χοντριάδα»,  περιγράφει  ουσιαστικά έναν οικισμό, όπου εγκαταστάθηκαν κάποιοι έποικοι -κατά την άποψή μου Σεφαραδίτες Εβραίοι- κατόπιν αδείας-ή πιο σωστά συνθήκης, διότι επρόκειτο για μη Μουσουλμανική οντότητα- που παραχωρήθηκε από τον Οθωμανό σουλτάνο, Βαγιαζήτ τον Β΄.

Πηγαίνοντας τη σκέψη αυτή ένα βήμα παραπέρα, αυτό σημαίνει ότι το «Χοντριάδα» δεν ήταν το όνομα του οικισμού. Ο εν λόγω οικισμός δεν είχε κάποιο συγκεκριμένο όνομα. Το «Χοντριάδα» ήταν ένας χαρακτηρισμός, ένα επίθετο που το χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοί της. Αναφέρονταν στη πόλη αυτή με τις λέξεις «το συμπεφωνημένο», «το παραχωρηθέν»κ.λ.π. Ήταν ένας οικισμός ουσιαστικά ανώνυμος. Και εδώ είναι το δεύτερο σημείο τομής με την τοπική παράδοση της Λευκάδας: Έχω αναφερθεί και παλιότεραστον γνωστό λαϊκόθρύλο που μιλάει για ένα  «αμαρτωλό χωριό» που τελικά μετατράπηκε σε λίμνη. Δεδομένου λοιπόν ότι η Χοντριάδα υπήρξε πράγματι ένα «εποχικό λιμνίο»[10] (Μ.Ε.Λ.) -τουλάχιστο κατά το πρώτο μισό του 20^ου αιώνα- και ο Ν.Ι. Σταματέλος (1861-1887) που συνέγραψε ένα αξιόλογο ποιητικό κείμενο με βάση το θρύλο αυτό, μιλάει για ένα ανώνυμο χωριό «με καταραμένους-από τον Θεό- κατοίκους», θεωρώ ότι συγκεντρώνονται πολλές ενδείξεις, ότι η «Εβραϊκή Πόλη» του 17^ου αιώνα στη Λευκάδα –κατά τον GeorgeSandys- ήταν η «Χοντριάδα».

Σαν επίλογο λοιπόν, του κειμένου αυτού , παραθέτω ένα απόσπασμα από το ποίημα του Ν.Ι. Σταματέλου με τίτλο «Το Στοιχειό της Λίμνης»[11]που ανάφερα παραπάνω:

«…Εκεί που τώρα το νερό κοιμάται μοναχό του
Και με γλυκάδα σιγαλή δροσίζει στο πλευρό του
Βραχους απάτητους, μεριές αγύριστες για χρόνους
Και παίρνει μες τους κόρφους του απ τα βουνά τους κλώνους
Και καθρεφτίζει γύρω του της ερημιάς τα νειώτα
Ήτανε μια φορά χωριό, από τα πρώτα-πρώτα
Ήταν αγνώριστο χωριό που μ αδικιές εζούσε
Κανείς δεν του δινε όνομα και δεν το μολογούσε
ήταν κατάρα μέσα κει απ το Θεό ριγμένη
όπου μετρούσε γεννεές, οπ’ ηταν θρασεμμένη
γιατί την έτρεφαν κλεψιές, τόσοι κρυμμένοι φόνοι
που σκέπαζαν τα χώματα  και σβούσανε οι χρόνοι.
Κάθε διαβάτης έπρεπε να κάνει το σταυρό του
Για να χει αλάργα το κακό και δίπλα το Θεό του…»

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Κολοβός Η., Σαρηγιάννης Μ., Ασδραχάς Σ.Ι. (2013): «Οθωμανικές πηγές για τη νεώτερη ιστορία της Λευκάδας» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) Ηράκλειο
2. Λιακόπουλος Γ. Κ. (2015): «Μεθοδολογία Διδασκαλίας της Οθωμανικής Τουρκικής σε Ελληνοφώνους» στο  βιβλίο «Μετάφραση από τα Τουρκικά στα Ελληνικά/Θεωρητικά & Πρακτικά Ζητήματα Μεθοδολογικά Προβλήματα Διδασκαλίας της Τουρκικής. Μέρος Τρίτο» (Εταιρεία Μελέτης της καθ’ Ημάς Ανατολής) Αθήνα, σελ. 199-226
3. Σταματέλος Ν.Ι. (1884): «Το στοιχειό της Λίμνης. (ΠαράδοσιςΛευκαδία)» Κυψέλη, έτος Α΄, φυλλάδιον 11, σελ. 212-3
4. BüschingA.F.(1780): “Nuova Geografia”, T.23, (Presso  Antonio Zatta) Venezia
5. ÖzkılınçA.(2007): «367-Numerali Muhasebe-I Vilayet-I Rum Ili Ile 114, 390Ve 101 NumaraliIcmalDefterleri (920-9371514-1530), Ι» (Dizin) Ankara
6. Sandys G. (1615): «A relation of a journey begun An: Dom: 1610. Fovrebookes. Containing a description of the Turkish Empire, of Ægypt, of the Holy Land, of the remote parts of Italy, and ilandsadioyning» (W. Barrett) London.

[1] Βλ. Κολοβός Η. κ.ά (2013):σελ. 98

[2] Βλ. BüschingΑ.F. (1780): p. 275

[3] Özkılınç, A. (2007): p. 51

[4]Χαρακτηριστικά, ο LiakopoulosG.αναφέρει στο άρθρο του «Methodology of OttomanLanguageTeachingto Greek Speakers» (2011) ότι «Καθώς η Οθωμανική γλώσσα χρησιμοποιούσε ένα ξενικόαλφάβητο που δεν είχε δημιουργηθεί για να καλύψει τις φωνολογικές ανάγκες της Τουρκικής, συχνά ένα γράφημα μπορούσε, υπό διαφορετικές συνθήκες, να αποδώσει διαφορετικούς φθόγγους»

[5] Βλ. https://lexikolefkadas.gr/kontriada-i/ραμμαπεριήγησηςOpera.lnk

[6] https://lexikolefkadas.gr/kontr/

[7] “Bayezid II” (1481-1512)

[8] Βλ. SandysG. (1615): p.4

[9] Την πληροφορία αυτή μου την μετέφερε ο Οθωμανολόγος DrΔημήτριος Λαμπράκης, του τμήματος Αρχειονομίας του Ιονίου Πανεπιστημίου, τον οποίο ευχαριστώ.

[10] τέλμα, εποχιακής πλήρωσης με νερό των βροχών

[11] Για το πλήρες ποίημα βλ. Σταματέλος Ν.Ι. (1884)

Σχτικά άρθρα:
Η «Εξάνθεια», η «Χοντριάδα» και το Κάστρο του «Καστανιά»

Σχετικά με την τύχη των εγκατασταθέντων στη Λευκάδα Σεφαραδιτών προσφύγων (περί τα τέλη 15ου με αρχές 16ου αιώνα Μ.Χ.)
Σεφαραδίτες Πρόσφυγες στη Μεσαιωνική Λευκάδα